«Bosmachilar ustidan sud»

Qarshimizda Sovet Markaziy Osiyosida isyonchilik harakatiga qarshi kurashish davrida olingan eng muvaffaqiyatli fotohujjatlardan biri desa bo‘ladigan fotosurat turibdi. Biz sovet davrida o‘rganib qolganimiz uchun odatda bu harakatni bosmachilik deb ataymiz.

«Bosmachilar ustidan sud» nomli bu surat 1932 yilda Samarqandda tushirilgan.

Bu surat muallifi shveytsariyalik sayyoh va sharq mamlakatlarining taniqli ekstremal tadqiqotchilaridan biri Ella Mayyardir (Ella Maillart – 1903-1997). 1932 yilda burjua dunyosining eng markazidan kelgan yosh va go‘zal ayol yolg‘iz o‘zi Qizilqum sahrosini kesib o‘tib, Qirg‘iziston va O‘zbekistonni kezib, Xitoy chegarasigacha yetib bordi va ortiga qaytdi.

E'tiborli jihati shuki, Ella Mayyarda sovet hukumatining ruxsat hujjatlari yo‘q edi. U blokpostlar va patrullarni ustalik bilan chetlab o‘tib, eson-omon o‘z vataniga qaytib keldi. Uyiga qaytgach, u o‘zining sovet O‘rta Osiyosi bo‘ylab sayohati haqida «Turkiston ohangi» kitobini yozdi.

«Bosmachilar ustidan sud»

Fotosuratda hibsga olingan «bosmachilar» ham, ularning raqiblari – qizil komissarlar ham yo‘q. Bo‘lib o‘tayotgan jarayon kulfati undagi detallar orqali his etiladi. Vayrona binoning qadim bezaklari qoldiqlari saqlanib qolgan devorlari oldida ustiga alvon mato yopilgan stol qo‘yilgan. Pastqamgina taxtasupaga sharqona gilam to‘shalgan. Ilichning yirik byusti xaloyiqqa yoqtirmaygina boqib turibdi. Surat markazida – butunlay qop-qora kiyingan «revolyutsiya inkvizitori»ning siymosi.

Bu mash'um tipaj aslida El Greko yoki Goyyaning kartinalariga mos tushadi.

Sudya fotograf tomonga horg‘in boqib turibdi. Surat taqiqlar zamonida tushirilgan va tsenzuradan o‘tganiga qaramay, unda qo‘rquv va sukunatning dimiq muhiti seziladi.

Ishi odamlarni o‘limga yo‘llash bo‘lgan «inkvizitor»dan toshbag‘irlik va inson hayotiga nisbatan loqaydlik hissi taraladi. 1932 yilda stalinizm davri hukmronligi oyoqqa qalqayotgandi. Butun sovetlar mamlakati kabi O‘rta Osiyo ham uzoq yillik yo‘qchilik va azob-uqubatlar botqog‘iga botayotgandi.

Akmal Rizaev
o‘zbekistonlik muallif tahallusi
Eltuz.com