Qadimgi turklarning brahmi yozuvi

Qadimgi turkiy tilning ikkita asosiy alifbosi bor — O‘rxun-Yenisey (ko‘kturk, runik) yozuvi hamda uyg‘ur alifbosi. Bizgacha yetib kelgan matnlarning mutlaq ko‘pchiligi mana shu ikki alifboda yozilgan.

Ammo qadimgi turkiy til uchun boshqa yozuvlar ham ishlatilgan. Parfyan, so‘g‘d, estrangelo (suryoniychaning nestorian-diofizitlar ishlatgan varianti) alifbolari shular jumlasidandir.

Turk tilli matnlarda eng kam qo‘llangan va shu bois eng noyob hisoblanadigan yozuv esa brahmidir. Brahmi qadimgi hind yozuvlaridan biri bo‘lib, undan budda diniga e'tiqod qiluvchilar foydalangan.

Brahmi alifbosi yordamida yozilgan turkcha manbalarni topish nihoyatda qiyinligi barobarida ular bo‘yicha tadqiqotlar ham deyarli yo‘q. Bir-ikkita maqolani aytmasa. Buni qarangki, olis Kalgarida (https://en.wikipedia.org/wiki/Calgary) 1981 yili brahmi yozuvi bo‘yicha magistrlik dissertatsiyasi himoya qilingan ekan. Shu dissertatsiyaning 84–121-betlari qadimgi turkiy til uchun ishlatilgan brahmi yozuviga bag‘ishlanadi. O‘zbekiston, Qozog‘iston yoki Turkiya qolib, olis Kanadada shu mavzuni kimdir o‘rgangani diqqatga sazovor.

Xullas, qiziquvchilar bo‘lsa, va albatta, ingliz tilidan muammo bo‘lmasa, o‘zbek tili tarixining deyarli noma'lum bir jihati yoritilgan sifatli ilmiy ish bilan quyida tanishib chiqishingiz mumkin. Tezisda O‘rta Osiyoning boshqa qadimgi tillari, jumladan, tohar va xo‘tan-sak tillari haqida ham ma'lumotlar bor.

Eldar Asanov,
Telegramdagi «Asanov formati» blogeri