Ko‘zqarash
3 may 2020

Asanov formati: Xorazm turkchasi tushunarlidir

Janubiy Xorazm shevalari va Xorazm qarluqchasi haqidagi savollarga bergan javoblarim kommentlarda bahslarga sabab bo‘ldi. Shularga biroz aniqlik kiritib ketaman.

1. Janubiy Xorazm shevasi adabiy tildan uzoqligi va tushunarsizligi xalq orasidagi stereotipdan boshqa narsa emas. Umuman, tilshunoslikda “tushunarlilik-tushunarsizlik” kategoriyalari o‘ta mavhum hisoblanadi, chunki bu har bir odamning sub'ektiv tajribasidan kelib chiqadigan xulosadir. Men uchun, deylik, Janubiy Xorazm shevalari juda tushunarli. Boshqa tarafdan, ba'zilar uchun bu shevalar tushunarsiz bo‘lishi mumkin; yana kimlar uchundir Janubiy Xorazm shevalaridan ko‘ra Namangan shevasini tushunish qiyinroq.

Janubiy Xorazm shevalarining bir qarashda adabiy tildan uzoq tuyulishi ularning asosi o‘g‘uzchaligi bilan bog‘liq. Ammo Xorazm o‘g‘uz shevalarining yagona o‘chog‘i emas. O‘g‘uzcha shevalar Turkmanistonda, Qoraqalpog‘istonda, Buxoroda, Samarqandda, Qashqadaryoda, Surxondaryoda, Shimoliy Afg‘onistonda, Jizzaxda, Toshkentda, Janubiy Qozog‘istonda tarqalgan. Ya'ni o‘g‘uz shevalari o‘zbek lisoniy kartinasining odatiy, uzviy qismidir. Darvoqe, Janubiy Qozog‘iston o‘g‘uz shevalari Janubiy Xorazm shevalariga nisbatan qadimiyroq (chunki o‘g‘uz tillari shu nuqtadan boshlab tarqalgan) va “tushunarsizroq”dir.

2. XIV asrda Misrdan Sibirgacha bo‘lgan hududlarda turkiy adabiy tillarda yozma matnlar yaratilgan. Ular turli o‘lkalarda tug‘ilib o‘sgan mualliflar tomonidan yozilgan bo‘lib, har xil shevalarni aks ettirgan. Lekin turkologiyada bu borada chalkashliklar ko‘p. Asosiy muammo shundaki, olimlar turli mintaqalarda yozilgan matnlarning dialektal asosini to‘g‘ri aniqlay olmaydi yoki chalkashtiradi. Buning ikki sababi bor:

– u paytdagi turkiy adabiy tillar bir-biriga juda yaqin edi, katta professional bo‘lmasang, farqlay olmasliging mumkin, shunchaki chalkashtirgan va xato qilgan olimlar ko‘p;

– matnlarni o‘rganadigan ayrim o‘zbek, qozoq, tatar yoki ozarbayjon olimlari bu matnlarni o‘zbek, qozoq, tatar yoki ozarbayjon adabiy merosiga nisbat berish uchun ataylab ularning tilini qipchoqcha yoki o‘g‘uzcha deb e'lon qiladi; bu haqiqat bo‘lmasa ham.

Bu masalani rossiyalik olim Vadim Ponaryadov bilan jiddiy o‘rganib, ma'lum xulosalarga kelganmiz. Matnlarni o‘rganib, quyidagi adabiy tillarni ajratib ko‘rsatish mumkin:

– Oltin O‘rda qipchoq tili. Ilgari bu hududda o‘g‘uzlar yashagani tufayli ularning tili qipchoqchaga muayyan ta'sir o‘tkazgan, shu bois ba'zan bu tilni o‘g‘uz-qipchoqcha deyishadi. Bu tilda Misrda ham yozishgan. Jiddiyroq o‘rgansa, Misr qipchoqchasining farqlarini ham ajratib ko‘rsatsa bo‘ladi;

– g‘arbiy turk adabiy tili yoki o‘g‘uz adabiy tili. Keyinchalik usmonli tiliga asos bo‘lgan bu tildan Eronda, Misrda, Kichik Osiyoda, Suriyada foydalanishgan;

– Xorazm qarluq tili. Xorazmlik mualliflar turli tillarda yozgan – ba'zilari qipchoqchada, ba'zilari g‘arbiy turkchada. Lekin ularning kattagina qismi xoqoniyya tilining davomi bo‘lmish qarluq adabiy tilida ijod qilgan. Bu til Chig‘atoy ulusida keng tarqalgan, lekin XIV asr yodgorliklari, asosan, Xorazm bilan bog‘liq bo‘lgani uchun Xorazm qarluq adabiy tili, deb yuritiladi.

Xorazmda alohida qarluqcha adabiy til bo‘lganini ba'zi olimlar tan olmaydi. Ular bu guruh yodgorliklarini Oltin O‘rda qipchoqchasi korpusiga kiritib yuboradi. Lekin bunday til bo‘lganini konkret lingvistik faktlar bilan isbotlab berish mumkin. Bu faktlarni keyingi postlarimda keltiraman.

O‘g‘uz-qipchoqcha va xorazmcha adabiy tillarni chalkashtirish, asosan, rus tilli turkologiyada uchraydi. Ingliz tilli kitoblarda xorazm qarluqchasi doim ajratib ko‘rsatiladi va chig‘atoy tiliga o‘tish bosqichi sifatida tavsiflanadi.

Darvoqe, bu tilning barchamiz yaxshi biladigan eng muhim yodgorliklaridan biri – “Qissasi Rabg‘uziy”.

Eldar Asanov,
Telegramdagi «Asanov formati» blogeri

Tag‘in o‘qing
4 iyul 2022
1916 yilning 25 iyunida Chor xukumati Turkistonning 19 yoshdan 43 yoshgacha bo‘lgan erkaklarini «Mudofaa ishlariga» safarbar qilish uchun farmon ...
21 avgust 2022
Joriy yil 20 avgusti O‘zbekistonda «Tadbirkorlar kuni» o‘laroq nishonlandi. Yuzlab tadbirkorlar shikoyatlari eshitildi, o‘nlab tadbirkorlar mukofotlandi. Shikoyatchi tadbirkorlar orasida ...
22 may 2018
Prezident kelib ketgach, andijonliklar yengil nafas olishdi. Bugun menimcha rahbarlar ham to‘yib uxlashgan bo‘lishsa kerak. Xalqimiz mehmondo‘st, mehmon kutib ...
10 mart 2016
Manzura Instagramdagi shaxsiy sahifasida O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat va sport ishlari vazirligi tomonidan maktab, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida o‘tkazilayotgan ...
Bloglar
22 sentyabr 2024
Vokal va vizual undan oldingi jiguli qo‘shig‘ining siyqa takrori xolos. Qo‘shiq melodiyasi kavkaz diskotekalridagi «Shiki ...
9 sentyabr 2024
Yaqinda miyani o‘rganish bo‘yicha yirik mutaxassis Tatyana Chernigovskaya ma'ruzasida ayollar bir paytning o‘zida hamma narsaga ...
10 avgust 2024
O‘zbekistonda bir arvoh kezib yuribdi. Bu Karimov arvohi. O‘zbekiston Karimov davridagi paranoyaga qaytib matbuotdagi «arvox» ...