O‘zbekistondagi “diniy mahkumlar” kimlar?

2016 yildan buyon minglab odam ozod qilinganiga qaramay, O‘zbekistonda yana ikki mingga yaqin kishi siyosiy va diniy sabablarga ko‘ra hamon qamoqlarda qolmoqda, deyiladi AQSh Xalqaro diniy erkinlik bo‘yicha komissiyasi (USCIRF) hisobotida.

Janubiy Kaliforniya universiteti professori Stiv Sverdlov tomonidan tayyorlangan hisobot yaqinda ozod etilgan hamda hozir qamoqda qolayotgan diniy va siyosiy mahkumlarning oila a'zolari, huquq himoyachilari va boshqa ekspertlarning jami 113 ta intervyusiga asoslangan.

USCIRF xulosalarida shafqatsiz amaliyotlar, jumladan, qiynoqlar qo‘llanilishi, qamoq jazolarining o‘zboshimchalik bilan uzaytirilishi va yangi ayblovlar bo‘yicha qayta hukm chiqarish holatlari hamon davom etayotgani ta'kidlangan.

Bundan tashqari, ba'zi mahkumlar zo‘ravonliksiz harakatlari uchun juda uzoq muddatga ozodlikdan mahrum qilinishgan, ulardan ayrimlari 15 yildan ortiq jazo muddatini o‘tamoqda, bir nechtasi esa 30 yilga yaqin
qamoqda qolmoqda.

Ozod etilgan ayrimlari esa yangi ayblovlar bilan yana hibsga olinishgan. Hisobotda shuningdek, amaldagi tizim “butun boshli oilalarga va ularning ko‘plab avlodlariga” ta'sir o‘tkazgani bildiriladi.

“O‘zbekistonda diniy mahkumlarning katta qismi zo‘ravonlik yoki boshqa jinoiy faoliyatdagi ishtiroki yoki aloqadorligi to‘g‘risida ishonchli dalillarsiz, faqat taqiqlangan guruhlarga a'zolikda ayblanib, uzoq
muddatli jinoiy jazolarni o‘tayotgani” aytiladi.

Masalan, butun Markaziy Osiyoda taqiqlangan, lekin G‘arbning ko‘p hududlarida faoliyatga ruxsat etilgan “Hizb ut-tahrir” fundamental, panislomistik guruhiga a'zo bo‘lish har yili yangi hibsga olishlarning asosiy sababi bo‘lib qolmoqda.

Hisobotda ta'kidlanganidek: “Hukumat radikal mafkura deya hisoblanishi mumkin bo‘lgan tinch musulmonlik tarafdorlariga zo‘ravonlik yoki jinoiy faoliyat bilan bog‘liq bo‘lmagan, faqat ularning diniy e'tiqodiga ko‘ra zo‘ravon ekstremistlar sifatida munosabatda bo‘ladi”.

Hujjatda keltirilishicha, O‘zbekiston qonunlari Konstitutsiyada kafolatlangan va mamlakat imzolagan xalqaro shartnomalar bilan mustahkamlangan “vijdon, din hamda so‘z erkinligini tahqirlovchi cheklovlarga yo‘l qo‘ymoqda”.

Hisobotning o‘nlab sahifalari O‘zbekistonda 1990 yillar oxiridan to so‘nggi bir necha yillar ichida qamoqqa olingan 81 ta diniy mahkumning aniq holatlari ta'rifiga bag‘ishlangan.

Ayrim mahkumlarning qaerdaligi va ularning nima sababdan hibsga olingani noaniqligicha qolmoqda. Sud jarayonida shaffoflikning yo‘qligi bu haqdagi ma'lumotlarni tekshirish va tushunishni yanada qiyinlashtiradi.

Hisobotda diniy mahkumlarga qo‘yilgan takrorlanuvchi ayblovlardan har birining batafsil tavsifi kontekstda keltirilgan. Masalan, “konstitutsion tuzumni ag‘darishga urinish” ayblov sifatida
qayta-qayta namoyon bo‘ladi va O‘zbekiston hukumatining qonunga bo‘lgan munosabatini bayon qilishda foydalaniladi.

Chunki bu O‘zbekistondagi tizimning xalqaro tamoyillarga qaerda zid kelayotganini aniqlashga yordam beradi. Masalan, “Hizb ut-tahrir” “xalifalikni tiklash” tarafdori, lekin bu maqsadda zo‘ravonlikni qo‘llab-
quvvatlamaydi.

Shunga qaramay, uning a'zolari qalbida O‘zbekiston hukumatini ag‘darish niyati bo‘lgani sababli tegishli qonun bo‘yicha ayblanadi. Fikr bildirish jinoyat sanalmoqda, deya ta'kidlanadi hisobotda.

Shu bilan birga, O‘zbekistondagi diniy ekstremizm muammosi ekspertlar tomonidan mamlakatning mavjudligiga “jiddiy tahdid” sifatida baholanmoqda.

Xususan, “Anhor.o‘z” sayti tahlilchisi Abdulla Abduqodirov “O‘zbekiston taraqqiyotiga tahdid solayotgan tub tahdidlar” haqidagi maqolasida quyidagilarni yozdi:

“Mustaqillikning dastlabki 25 yilida O‘zbekiston hukumati va din o‘rtasidagi munosabatlar ba'zan islomni o‘zicha talqin qiluvchi diniy rahbarlarning yo‘nalishini “to‘g‘ri yo‘singa solish” asosiga qurilgan edi.
Binobarin, deobandizmni (“Tolibon” o‘zini deobandistik harakat deya hisoblaydi) eslatuvchi, jamiyatning ma'naviy yetakchisi diniy ulamo bo‘lishi kerakligi haqidagi islom talqini O‘zbekistonning ayrim diniy
jamoalarida qaror topgan edi. Bunday vaziyat orqada qolish va jaholatga, yaqin kelajakda esa ijtimoiy to‘qnashuvlarga olib kelishi mumkin”.

Eltuz.com