Асосий мавзулар
7 июн 2021

Императив-31. Турк дунёси учун умумий тил ҳақида

(Шоир ва сиёсатчи Муҳаммад Солиҳнинг “Императив” китобидан 31-қисм. Аудиокитоб матнини муаллифнинг ўзи ўқиган. Давоми бор.)

Албатта, бу орзуга эришиш учун амалий одимлар отиш керак. Сертуйғу нутқлардан амалий лойиҳаларга кечиш пайти келди ортиқ. Турк дунёси биздан буюк бирлашув жараёнини бошлаб беришимизни кутмоқда.

Совет Иттифоқи парчаланганидан сўнг турк дунёсининг интеграциясини бошлаш учун ажойиб имконият туғилган эди, аммо биз ундан фойдалана олмадик. Ҳар йили ўтказиладиган турк дунёси конгресслари маданий ва ижтимоий нуқтаи назардан яхши бошланган эди, аммо бундан ортиғига ҳаракат қилмаслик, «АҚШ нима дейди, Россия нима дейди?» деган хавотир билан аниқ лойиҳа ва сиёсий қарорлар қабул қилинмаслиги натижасида 90-йиллар бошларида мода бўлган “Адриатикадан Хитой деворига қадар” шиори бугунга келиб турк дунёси интеграциясига мухолифлар тарафидан масхара қилинадиган мавзуга айланди.

Биз, турк интеграцияси тарафдорлари, 90-йиллар бошидан бери доимо бир хил нарсани таъкидлаб келдик: Бу йирик лойиҳанинг амалга оширилиши учун керак бўлган биринчи шарт турк дунёси учун умумий тил бўлишидир.

Бу тил ҳеч бўлмаганда қуйидаги хусусиятларга эга бўлиши лозим: 250 миллиондан ортиқ аҳолиси бўлган турк дунёси гапира оладиган ва бир-бирини осонликча тушунадиган, ҳаётимизнинг барча соҳаларида, илм, фан, сиёсат, ижтимоий ҳаётда, маданият, дин ва қолган барча жабҳаларда ўзимизни шахсий ва ижтимоий даражада ифода этиш қобилиятига эга, луғавий бой, лингвистик назардан зариф бир тил.

Албатта, бизнинг барча лаҳжаларимиз бой ва зарифдир. Озарбайжон шевасида ёзган Насимий ва Фузулий шеърлари, қозоқ лаҳжасида ёзган Абай ва шоирлар тилини, туркманнинг буюк шоири Маҳтумқули лаҳжасини, чиғатой (ўзбек) лаҳжасида ёзган Навоий ёки «Манас» достони ёзилган қирғиз лаҳжасини бой ва кўркам эмас, деб ким айта олади?!

Умумий тил юқорида айтиб ўтилганлардан ташқари яна бир муҳим хусусиятга эга бўлиши керак. Бундай тил дунёдаги туркий қабилалар (халқлар) томонидан энг кўп ишлатиладиган, кенг тарқалган ва амалда қўллаш осон тил бўлиши шарт. Бизда бундай тил бор. Бу тил Туркия турклари гаплашаётган лаҳжадир, янада тўғрироғи Истанбул туркчасидир.

Дунёдаги тақрибан 250 миллионли турк нуфузининг ярмидан кўпини ўғуз лаҳжасида гапирадиганлар ташкил этади. Бу нуфуз 85 миллион киши ўлароқ Туркия бошчилигида, озарбайжонлар (Эрон озарбайжонлари), туркманлар, қрим турклари, гагауз (кўкоғуз)лар, хоразмликлар (Ўзбекистон) ва бошқа қавмлар билан бирга тахминан 150 миллионга етади.

Туркия туркчаси дунёда кенг тарқалган тиллар орасида еттинчи ўринда туради. Туркия туркчаси бугун Америка, Осиё ва Африка қитъаларида ўқитилмоқда ва ўрганилмоқда. Яъни турк дунёси учун «турк эсперантоси»ни уйдиришимизга ҳожат йўқ.

Туркия туркчаси турк дунёсининг умумий тили бўлишига лойиқ тилдир.

Муҳаммад Солиҳ

Тағин ўқинг
10 ноябр 2018
Ўзбекистон мустақил бўлган 1991 йилдан то шу бугунчага бу мамлакат ҳукумати чет элда бошига иш тушган бирорта ватандошини ҳимоя ...
22 декабр 2020
Жорий йилнинг 15 декабрида 35 ёшли З.Б. уч ўғлини ва ўзини сувга ташламоқчи бўлган вақтда Сирдарё вилояти Ширин шаҳри экология бўлими ходимлари томонидан ...
26 май 2018
“Ҳайт!” дегандан ҳадаҳалаб югургилаш керак эмас. Олдин у ёқ-бу ёққа қараб олиш ҳам керак. Ҳаммамиз эйфория ҳолатидамиз. Сармастлик тарқайди, ...
20 июн 2024
Фарғона вилояти ҳокимининг ўринбосари Шерзод Раҳимов имзоси билан бугун вилоятдаги барча туман-шаҳарларга қуйидаги мазмунда хат чиқарилган. “2024 йил 19 июнь ...
Блоглар
22 сентябр 2024
Вокаль ва визуал ундан олдинги жигули қўшиғининг сийқа такрори холос. Қўшиқ мелодияси кавказ дискотекалридаги «Шики ...
9 сентябр 2024
Яқинда мияни ўрганиш бўйича йирик мутахассис Татяна Черниговская маърузасида аёллар бир пайтнинг ўзида ҳамма нарсага ...
10 август 2024
Ўзбекистонда бир арвоҳ кезиб юрибди. Бу Каримов арвоҳи. Ўзбекистон Каримов давридаги паранояга қайтиб матбуотдаги «арвох» ...