Ўғирланган активларни Ўзбекистонга қайтариш: стакан ярим тўлганми ёки ярим бўшми?

Алишер Илҳомов

Сўнгги йилларда Гулнора Каримова – Ўзбекистоннинг марҳум президенти Ислом Каримовнинг қизи – билан боғлиқ юзлаб миллион долларлик ноқонуний маблағларнинг қайтарилиши халқаро жамоатчилик диққат марказида бўлиб келмоқда. Швейцария томонидан музлатилган бу активлар энди Ўзбекистонга қайтарилаётган бўлса-да, ушбу маблағлар ҳақиқатан ҳам халқ манфаатига хизмат қилаётгани борасида жиддий саволлар туғилмоқда.

Янги келишув ва катта сумма

2025 йил 5 феврал куни Швейцария ва Ўзбекистон ўртасида 182 миллион долларлик активларни тақсимлаш бўйича битим имзоланди. Бу — 2022 йилда қайтарилган 131 миллион долларлик биринчи траншдан кейинги навбатдаги босқичдир. Ушбу маблағлар БМТнинг “Ишонч” жамғармаси орқали ижтимоий ривожланиш лойиҳаларига йўналтирилган.

Жами бўлиб, Каримова иши доирасида 900 миллион доллардан ортиқ актив турли мамлакатларда музлатилган. Улар орасида Ирландия, Бельгия, Гонконг ва Буюк Британия ҳам бор.

Олдинги тажрибалар ва танқидлар

Ўғирланган активларни қайтариш халқаро тамойиллар — айниқса БМТ ва GFAR (Активларни қайтариш бўйича глобал форум) — асосида амалга оширилиши керак. Бу тамойиллар шаффофлик, жавобгарлик ва халқ манфаатларига хизмат қилишни талаб қилади.

Швейцария ушбу тамойилларни қўллаб-қувватлаб келган бўлса-да, Нигерия ва Қозоғистондаги айни шундай ҳолатларни назарда тутиб жиддий саволларга сабаб бўлган. Масалан, Қозоғистонда қайтарилган маблағлар ҳукуматга боғлиқ ташкилотлар орқали тақсимланиб, манфаатлар тўқнашуви ҳолати юзага келган.

Ўзбекистонда янги ёндашув

Ўтмишдаги хатоларни такрорламаслик учун, бу сафар Швейцария Жаҳон банки орқали эмас, БМТнинг Vision 2030 жамғармаси орқали маблағларни бошқаришни мақул кўрди. Кейинчалик у “Ишонч” жамғармаси деб қайта номланди.

Қайтарилган 131 миллион доллардан 67 миллион доллари икки асосий лойиҳага ажратилди: она ва болалар саломатлиги ҳамда таълимда рақамли технологияларни ривожлантириш. Қолган маблағлар бўйича эса жамоатчиликка аниқ маълумотлар берилмаган.

Фуқаролик жамияти: борми ёки йўқми?

“Фуқаролик жамияти маслаҳат кенгаши” (ФЖМК) тузилиши муҳим ижобий қадам сифатида баҳоланади. Унда маҳаллий ва халқаро ННТлар вакиллари иштирок этади. Бироқ, кенгаш фаолияти ҳақида очиқ ахборот кам. Веб-сайти йўқ, йиғилишлар ва қарорлар ҳақида жамоатчиликка маълумот берилмайди.

Кенгаш аъзолари айрим ҳолларда тендерлар ва лойиҳаларни танқид қилгани маълум. Лекин бу танқидлар кенг жамоатчиликка етказилмаган ва шаффофлик таъминланмаган.

Тавсиялар

Маблағлар ҳақиқий манфаат келтириши учун қуйидаги чораларни кўриш тавсия этилади:

Илгари қайтарилган маблағларнинг сарфланишини мустақил баҳолаш.

“Ишонч” жамғармаси сайтида лойиҳалар ҳақида тўлиқ ва очиқ маълумотлар бериш.

ФЖМК учун алоҳида, мустақил веб-сайт яратиш.

Кенгаш аъзоларига мутахассислар кўмаги билан ишлаш имкониятини яратиш.

Навбатдаги активлар қайтарилишини коррупцияга қарши ислоҳотлар билан боғлаш.

Хулоса: Стакан ярим тўлганми ёки ярим бўшми?

Ўзбекистонга қайтарилаётган маблағлар ижтимоий лойиҳалар учун ишлатилаётгани — ижобий. Лекин жараёндаги шаффофлик ва ҳисобдорлик етишмовчилиги, шунингдек, фуқаролик жамиятининг чуқур жалб қилинмагани — жиддий муаммолардан.

Бунинг устига, қайтарилаётган маблағлар Ўзбекистонда қонун устуворлиги ва тизимли ислоҳотларга туртки бўлмаётгани ҳам хавотир уйғотади. Шу боис, қайтарилган активлар ҳақидаги баҳолар икки томонлама бўлиб қолмоқда — кимлар учундир стакан ярим тўлган, бошқалар учун эса ҳали ҳам ярим бўш.