125 yil oldin Moskvadagi “O‘rta Osiyo ko‘rgazmasida” tirik odamlar eksponat bo‘lgan edi

Rossiya imperiyasi olib borgan ishg‘olchi urushlar natijasida Markaziy Osiyodagi xonliklarga oid ulkan tuproqlar, o‘sha yerlarda yashagan “tuzemets”lar bilan birga Oq podsho mulkiga aylandi. Qo‘qon va Xiva xonligiga qarshi ishg‘olchi urush 1864 yildan to 1873 yilga qadar davom etdi. Markaziy Osiyo asosan qurol kuchi bilan bo‘ysundirildi. Ba'zi bo‘lgalar “o‘zlari istab” Imperiyaga tobe bo‘ldi.

Rossiya Imperiyasining yangi tuproqlarni uzoq yillik kuchanishlar ortidan ishg‘ol qilganidan chiqqan hosila 1891 yil Moskvaning “Tarix muzeyi” da as'asayu-dabdaba bilan ochilgan birinchi “O‘rta –Osiyo ko‘rgazmasida ko‘z-ko‘z qilindi.

Keng-mo‘l muzey zallaridagi ko‘rgazma rossiyaliklar tushiga ham kirmagan O‘rta Osiyoning osori-atiqalari haqida bilgi berdi. Masalan ko‘rgazmaga kirish eshigi Samarqanddagi qadimiy masjidga o‘xshatib yasaldi. Ko‘rgazma Rossiya publikasini Buxoro va Xivaning jin-ko‘chalari va ming bir kechani eslatuvchi bu ko‘chalardagi hayot tarzi bilan tanishtirdi. Karvonsaroylardagi sharqona bozorlarning uch o‘lchamli tasviri oq poshsho tobelariga ekzotik ertak kabi ko‘rsatildi. Markaziy Osiyo hayotidagi maishiy buyumlar, zumrad, lojuvard doxil mineral toshlar Moskva turg‘unlarining ko‘zini qamashtirdi. Ipak, atlas, adras va paxtadan bo‘lgan ikat naqshli gazlamalar, meva va meva qoqilari, yong‘og‘u turshaklar ertaklardagi ochil-dasturxon kabi Chor Rossiyasi ra'iyatiga taqdim qilindi.

Qizig‘i shundaki “Sharq bozori” deb nomlangan zalda O‘rta Osiyoda yashagan elatlar tiplarga ajratilib tomoshaga qo‘yildi. Ermaktalab rossiyaliklar manekenlar qatorida tirik “aborigen”larni ham huddi zooparkdagi tirik hayvonlar kabi “tomosha” qilish imkoni yaratilgan edi ko‘rgazmada. 1870 yildan boshlab “odam zooparki” Yevropadagi G‘arb publikasi uchun yangi ko‘ngil ochish maskaniga aylangan edi.

Yevropadagi “odam zooparklari”da Osiyo va Afrikadan keltirilgan habashu – aborigenlar ko‘rgazmaga qo‘yilgan edi. Chor to‘ntarilganidan keyin uning o‘rniga kelgan Sovet rejimi paytida ham O‘rta Osiyoga oid ko‘rgazmalar Moskvada davom etdi. Faqat insonparvarlik yuzasidan ko‘rgazmaga tirik odamlar qo‘yilmaydigan bo‘ldi. Ular fizkultura paradlariga ko‘chib o‘tishdi.

O‘rta Osiyo ko‘rgazmalari 70 yil davomida Sovet Rossiyasi madaniy hayotining ajralmas qismiga aylandi. 1987 yili o‘zbek rassomlari Medat Kagarov va Vyacheslav Oxunovning Moskvadagi ko‘rgazmasida qatnashgan rus munaqqidining “Tuzemetslar ham moy bo‘yoqda chizishni eplashibdi. Qoyil” degani esimda.

Akmal Rizaev,
toshkentlik muallif tahallusi