Robert Grabbe qaychisidan chiqqan Turkiston albomi

1991 yili Qarag‘andada olamdan o‘tgan rassom Robert Grabbe 1903 yilda Novorossiyskdan Odessaga qarab suzayotgan kema ichida tug‘ilgan edi.

Firibgaru qartabozlar bilan to‘la Odessani hayratga solish qiyin. Ammo Robert qo‘liga qaychi olib qog‘ozdan siluetlar kesganida odessaning mana-men degan og‘alari ham hayron qolishgan.

Robert Odessa oydinlari Yuriy Olesh, Eduard Bagritskiy, Valentin Kataevlar bilan oshno bo‘ldi.

1925 yilda Robert Grabbe bir gurux rassomu yozuvchilar bilan birga Leningradga yo‘l oldi.

Badiiy akademiyada o‘qish jarayonida Robert Grabbet siluet yaratish, guash va kitob grafikasi bo‘yicha komil malaka oldi.

1930 yildan boshlab Grabbe Moskvadagi nashriyotlar va jaridalar uchun ijod qila boshladi.

Aynan shu davrda Grabbe kitob grafikasida yangilik bo‘lgan qog‘ozdan siluet kesish texnikasidan unumli foydalandi.

Grabbe o‘z bezaklarining hassos stil va aniq liniyalarga ega bo‘lishi uchun chandon tirishardi.

U o‘z siluetlarining rangtasvirga yaqin bo‘lishini istagan edi.

Darvoqe aynan Grabbe professional rassomlar ichida rangli qog‘ozlardan siluet kesaroq asar yaratgan ilk musavvir edi.

Grabbe ta'biriga ko‘ra,“oldin kontur keyin esa toza rangli, soya-detallardan mosuvo plastik forma yaratar” edi.

(Buyuk rassom Anri Matiss bu texnikaga umrining oxirida kirishgan edi. Mo‘yqalamni qaychiga almashgan rassom “qaychi bilan kesaroq rang ichiga kirib boraman” deya ta'kidlagan edi rassom.)

O‘ttizinchi yillarda Grabbe ko‘plab kitoblarni qog‘ozdan kesilgan siluetlar vositasida bezadi.
Grabbedan oldin qog‘ozdan siluet kesish kurortlardagi havaskor rassomlarning tirikchiligi edi.

Grabbe bu uslubni san'at martabasiga eltishni orzuladi. Grafikadagi ofort, ksilografiya va litografiya kabi vositalar yonida qaychi bilan siluet kesish texnikasi ham bo‘lishini istadi rassom.

Keyinchalik Robert Andreevich “San'at dunyosi” (Mir iskusstv) uyushmasiga kirgan rassomlarga nisbatan dushmanlarcha munosabatni alam bilan eslagan edi. Sotsialistik realizm darg‘alari nazarida siluet san'at emas edi.

Formalizmda ayblangan Grabbe ishsiz qoldi. Faqat ko‘ngil hushi uchun qo‘liga qaychi olib shakllar qirqdi.

Urushdan keyin Sovet mafkura og‘alari formalistlarga qarshi muxoraba boshlashdi.

Qamalib ketishdan qo‘rqqan rassom 1950 yilda boshini olib Qarag‘andaga ko‘chib ketdi.

Ko‘mir konida maket yasaydigan rassom bo‘lib ishladi.

O‘tgan asrning yetmishinchi yillarida qog‘ozdan shakl qirqish san'atiga e'tibor paydo bo‘lar ekan Grabbeni eslashdi.

Grabbe unikal rassom sifatida TV dasturlarga mehmon bo‘ldi.

E'tibordan ilxomlangan Grabbe qo‘liga qaychi olib tuya va naqshlar tarzidagi ajabtovur shakllarni rangli qog‘ozlardan qirqa boshladi.

Robert Andreevich yoshlik paytida sharqqa talpindi. Ming bir kecha ertaklari, tuya va o‘tovlar dunyosi bo‘lgan sharqning inja dunyosiga maftun edi rassom.

U hali VXUTYeINda o‘qib yurgan paytlaridayoq Markaziy Osiyoga ko‘p marta safar qilib mintaqaning tabiati, maishiy va madaniy hayotini o‘rgandi.
Aynan o‘sha paytda Grabbe sharq mavzusidagi kitoblarni bezadi.

Ëzuvchi Amir Sargidjan qalamiga mansub “Poslednyaya Buxara” va “Yegiptyanin” kitoblari Grabbe tarafidan siluet texnikasida bezaldi.

(Amir Sargidjan taxallusi bilan 1941 yilda O‘zbekistonda yashagan yozuvchi Sergey Petrovich Borodin (1902 -1974) ijod qilgan)

Bu kitob illyustratsiyasida sharqona kolorit yonida Markaziy Osiyoni yaxshi bilgan rassom fitrati ham bilinib turar edi.

Qozog‘istonda yashagan rassom Cho‘qon Valixonov va Omongeldi potretlarini ishladi.

Umr adog‘ida rassom kasalligiga qaramasdan “O‘rta Osiyo”, “Turkiston” kabi rangli siluetlardan tarkib topgan albomlarni yaratib qoldirdi.

Foto: Domodedova tarixiy-badiiy muzeyi kollektsiyasidan, shuningdek RGB fondida saqlanayotgan kitobiy bezaklardan olindi.

Akmal Rizaev
O‘zbekistonlik muallif tahallusi
Eltuz.com