ART-DURBIN
24 dekabr 2016

Yangi quyosh ostidagi “o‘zbek” suvrati

Arkadiy Shayxet (1898 – 1959 yy.) sovet mafkuraviy fotoreportaj sohasining ko‘zga ko‘ringan arbobi. Uqubatli hayotni “maftunkor haqiqatga” aylantirish bo‘yicha mafkura jabhasining komil ustasiga aylangan suratchi.

Shayxet suratlari yigirmanchi asrning birinchi yarmida SSSRda kechgan voqealar fotoentsiklopediyasidir.

Arkadiy Shayxet, Farg‘ona kanali, 1939

Arkadiy Shayxetni bilganlar nazarida, u erishgan yutuq ortida katta mehnat yotibdi.

Rassom G‘ayrat Qo‘ziboevning ta'kidicha, Shayxet suratkashlik ishini telbalarcha sevar edi.

Mayda detallarga diqqat, manzaraning eng muhim moxiyatini tez aniqlay olish kabi fitrat sohibi edi.

Aynan shu salohiyat mevasi o‘laroq ideal kompozitsiya o‘rnagi bo‘lgan rasmlar dunyoga kelgani aytiladi.

Arkadiy Shayxet, Cho‘pon va qo‘ylar, O‘zbekiston 1935

Tanqidchilar esa Shayxetning “samimiy” tasvirlari oldindan postanovka qilingan yasama buyurtma foto-teatr ekanligini pisanda qilishadi.

Bu taxlit tasvirlarni suratga olishda Shayxet chegarachini haykal pozasida qaqqayib turishini tashkil qiladi, konveyerdagi mashinalar silsilasini fotoob'ektiv uchun qulay xolatda tizilishini oldindan ta'minlaydi.

Munaqqidlarga ko‘ra Shayxetning “Yangi quyosh ostidagi o‘zbek” surati oldindan sahnalashtirilgan yasama hikoyadir.

Arkadiy Shayxet, Yangi quyosh ostidagi o‘zbek, Ambulatoriya

Suratda kvarts yoritqichi ostida yotgan o‘zbek chol tasvirlangan. Bu rasm ba'zi tanqidchilar nazarida yasama deb ko‘rilsa, boshqa munaqqidlar uchun sovet formati ichiga qamalgan “o‘zbek” haqidagi syurrealistik haqiqatdir.

Shayxet qo‘lida sovet mafkura matbuoti bergan guvohnoma bor edi. Bu guvohnoma har qanday eshikni ochishga qodir va har qanday mulozimni suratkash istagan pozada turishga majburlaydigan qudratli hujjat edi.

Arkadiy Shayxet, Dohiylarning portretlari, 1939

«Ammo Shayxet bu hujjatdan foydalanmas va o‘z insoniy jozibasi bilan odamlar qalbiga yo‘l topar edi», deydi rassom G‘ayrat Qo‘ziboev.

Unga ko‘ra, suratkash kamerasi oldida oddiy o‘zbeklar o‘zlarini bemalol tutishgan, Shayxet bilan otamlashib qadrdon bo‘lishgan.

Ammo, davron o‘zgarib «Ogonek» jurnali Shayxet rasmlariga buyurtma bermay qo‘ydi.

Fotografning kommunistlar partiyasiga kirmagani va rahbar bo‘lish taklifiga rad javob bergani uni asta sekin istalmagaan shaxsga aylantirdi.

Arkadiy Shayxet, Farg‘ona kanali, 1939

1938 yili Shayxet o‘zi 13 yil ishlagan «Ogonek» jurnalidan ketishga majburlandi.

Aynan o‘sha yili suratkash O‘zbekistonga yo‘l olib Katta Farg‘ona kanali qurilishi haqida suratlar seriyasini yaratdi.

Arkadiy Shayxet, Farg‘ona kanali, 1939

Bu uqubatli majburiyatdan iborat qurilishda Maks Penson kabi taniqli suratchilar ham rasm olishar edi.

Solishtiriladigan bo‘linsa, Shayxetning Farg‘onada olgan rasmlari ob'ektivligi bilan ajralishini ko‘ramiz.

Shayxet Turkiston tuproqlarini 1920 yildan boshlab, qo‘lida fotoapparat bilan kezgan maslak fidoyisi o‘laroq tarixga kirdi.

U tushirgan rasmlar fotosuratchilik mahorati sifatida ham muhtasham ekani aytiladi.

Suratlar: Rossiya Davlat kinofotohujjatlar arxivi va  Multimedia Art Muzey kollektsiyasidan.

Akmal Rizaev
O‘zbekistonlik muallif tahallusi
Eltuz.com

Tag‘in o‘qing
20 noyabr 2020
“Eltuz” ga yaqin va bir-biridan mustaqil manbalarining shu haftada yetkazgan xabarlariga ko‘ra, o‘tgan haftada Davlat xavfsizlik xizmati (DXX) Oliy ...
6 mart 2019
“Milliy tarix” mohiyatan konstrukt ekanligi haqida ko‘p gaplashganmiz. Bugungi o‘zbek milliy tarixi o‘tgan asrning 20–40-yillarida Yakubovskiy va boshqa olimlar ...
29 iyun 2018
O‘zbekiston hukumatining muttasil buzish va qurish ishlari tufayli tarixiy qimmatini yo‘qotgan Shahrisabz yodgorliklari iyun oxirida e'lon qilinadigan YuNYeSKO qaroriga ...
16 iyun 2023
RT: Siz bilan  yana gurunglashish nasib etganidan ichimga sig‘may sevinib o‘tiribman.  MS: Nichiksizla? Jollimisizlo, mo‘chchi bika, ham xo‘jik birrilo… ...
Bloglar
17 mart 2024
Rassom Tuz bir mavzu muhokamasini boshlasa ag‘dar to‘ntarini chiqarib barcha qirralarini o‘rganadi. Tanganing ag‘iniyam¸ bag‘iniyam¸ ...
14 fevral 2024
«Yoshlar» telekanalida sodir bo‘layotgan korruptsiya oldida «Sport» telekanali direktori Zohid Karimov qo‘y og‘zidan cho‘p ololmaydigan ...
13 fevral 2024
Tarmoqning o‘zbek segmenti o‘zbek davlat ramzlariga nafratni parvarishlamoqda. Ijtimoiy tarmoqlarda mahalla raisi va faollarning davlat ...