«Eltuz» Muhammad Solihga bag‘ishlangan yangi filmni taqdim etadi

Taniqli adib va siyosatchi Muhammad Solih bu yil 70 yoshga to‘lyapti. Mubolag‘asiz aytish mumkinki, O‘zbekistonning so‘nggi 30 yil ichida kechgan eng dramatik siyosiy va ijtimoiy voqealar bu ism atrofida kechdi.

Muhammad Solih, avvalambor, 70-80 yillar o‘zbek she'riyatiga o‘z tamg‘asini urgan bir shoir.

Rauf Parfi Muhammad Solih haqda bunday deb yozadi: «Ulug‘ Turkistonning to‘qqizta ulug‘ daryosi bor: Amudaryo, Sirdaryo, Abdulla Qodiriy daryosi, Abdurauf Fitrat daryosi, Abdulhamid Cho‘lpon daryosi, Muxtor Avezov daryosi, Chingiz Aytmatov daryosi, O‘ljas Sulaymon daryosi, Muhammad Solih daryosi. Mening tomirlarimda ham shu to‘qqizning qonlari oqadi. Men bu ulug‘ daryolarning sohillarida sargardonman, doim tashnaman, ochman, muhtojman…» (Yozuvchi Murod Karimning “Adabiyot manzaralari” sahifasidan olindi).

Rauf Parfidek buyuk shoirning Muhammad Solih ismini yuqorida zikr etilgan buyuk zotlar bilan bir qatorda tilga olishi tasodifmi?

Bizningcha, tasodif emas.

Muhammad Solih chindan ham o‘tgan asr o‘zbek she'riyatini ham shakl, ham mazmun jihatdan jiddiy bir saviyaga yuksaltirganini e'tirof etayotganlar soni kun sayin ko‘paymoqda.

Shoir ijodi Karimov rejimi tarafidan mahkam izolyatsiya qilinishiga qaramay, uning asarlari o‘zbek o‘quvchilari orasida yoyilishda davom etdi va davom etmoqda.

Quyida sizga taqdim etilayotgan videosuhbat taniqli o‘zbek yozuvchisi, «Bu kunlar» romani muallifi Nurulloh Muhammad Raufxon loyihasi bo‘yicha Muhammad Solih bilan o‘tkazilgan. Bu keng qamrovli bir muloqotdir.

«Eltuz» nashri ko‘p qismdan iborat filmning 1-qismini e'tiboringizga havola qiladi.

Video: https://youtu.be/E3c6s4QMRKA

«Begona»

Yurtimda adolat bo‘lmasa boqiy,
Robbim, men qulingga huzur buyurma.
Zulm davom etarkan yurtimda toki,
Mazlum maqomidan meni ayirma.

Tilim biyron etma, yaratgan egam,
Haqiqatni mumkin bo‘lmasa aytish.
Toki xalqim oyoq ostida ekan,
Menga harom bo‘lsin yurtimga qaytish.

Muhammad Solih

---

Bu film Muhammad Solih hayotiga bag‘ishlanadi. Muhammad Solih oilasi 1975 yildan to 1985 yilgacha, ya'ni o‘n yil davomida Toshkentning Qoraqamish dahasida oilasi bilan ijarada yashaydi. Muhammad Solih siyosatga kirmasidan oldin ham muayyan ma'noda jamiyatni tan olmagan bir dahriy yoki jamiyat tan olmagan bir osiy o‘laroq yashadi. Ya'ni siyosiy tuzumgagina emas, balki jamiyatga ham muxolif edi, deyish mumkin uni.

1991 yil dekabr oyida Muhammad Solih prezident saylovida «Erk» partiyasi nomzodi sifatida qatnashdi. Bu jarayon juda mashaqqatli kechdi. Muxolifat nomzodiga faqat siyosiy hujumlargina emas, balki oilasi hayotiga ham psixologik tazyiq va xurujlar boshlandi.

Bu g‘alati shaxsiyat qaysi tuzumda yetishdi, deyishlari mumkin. Ya'ni individlarning total tengligi, to‘g‘rirog‘i, ularning qiyofasizligi, bir xilligi sharoitida bu shaxs o‘zining ulardan farqini, begonaligini qanday saqlab qola oldi? Ashaddiy antikommunist bo‘la turib, sovet jamiyatida qanday voyaga yetdi? Sovet davlatining universitetida qanday o‘qidi? Moskvadagi elit tabaqaga oid oliy adabiyot kurslarigacha qanday yetib bordi?

Bu rasm 1989 yil 2 aprel kuni Toshkentning Shayxontohur dahasida joylashgan O‘zbekiston agrosanoat birlashmasi binosida o‘tgan majlisda olingan. Gorbachev siyosatidan ilhomlangan o‘zbeklar Sovet Ittifoqi Oliy Kengashiga, ya'ni parlament deputatligiga nomzod tanlamoqda. Hay'atda o‘tirganlar ichida bittasi mustasno. Hammasi klassik qiyofatda, galstuk va oq kuylaklar-la bezanganlar.

Hay'atning o‘rtasida kommunistik nomenklatura qiyofasiga uyg‘un kiyinmagan, bo‘yinbog‘siz bir shaxs o‘tiribdi. Bu Muhammad Solih. Ko‘rinishida bir zerikish yoki majlis ahliga bir begonalik bor. Balki bu shaxsning yuz ifodasini kinoya sifatida ham qabul qilish mumkindir, balki hatto kibr ifodasi ham bo‘lishi mumkin. Solihni aynan o‘sha qusurda ayblaganlar o‘sha davrda ham bo‘lgan, bugun ham bor.

Ammo bizga qolsa, mazkur yuz ifodasi hayotga begona odamning yuz ifodasidir.

Abdulaziz Karim

Muhammad Solih bilan suhbat

N.M: Assalomu alaykum, Solih aka!

M.S: Va aleykum assalom va rohmatulloh.

N.M: Suhbatimizni boshlashdan oldin bir kutilmagan savol bermoqchiman.

M.S: Marhamat.

N.M: To‘g‘risi, biz mana Muhammad Solih kim dedik? Ya'ni xalqimizning tasavvurida taniganlardan tashqari, bilganlardan tashqari, tasavvurida qanday inson dedik, keyingi paytlardagi ayrim voqealar sizni yana bir siyosiy hayotga qaytargandek, ya'ni siyosiy olamda nomingiz tez-tez tilga olinadigan bo‘lib qoldi. Sizdan xuddi Karimov davrida bo‘lganidek, olabo‘ji shaxs yaratishga harakat paydo bo‘lganga o‘xshaydi, nomingizni tilga olgan, yoki siz bilan uchrashgan, yoki siz bilan suhbatlashgan, yoki kitoblaringizni o‘qigan va kitoblaringizni mamlakatga olib kirishga harakat qilgan insonlar ta'qiblarga, ta'ziqlarga uchraydigan bo‘lib qoldi. O‘zingiz nima deb o‘ylaysiz, shu qadar olabo‘ji shaxsmisiz?

M.S: Vatanimda, yurtimda zulm avjiga chiqqan paytda, men o‘z tajribamdan bilaman, doim mening nomim qarshi tarafdan tilga olina boshlaydi. Bu simptom, bu ishorat shaxsan men uchun bir musulmon, bir vatanparvar o‘zbek uchun bir sharafdir. Zulmga qarshi inson sifatida mening ismim zikr etilayotgan bo‘lsa, demak bu dunyoga men bekorga kelmaganman. Ya'ni mening ismim doim zulmga qarshi bo‘lganim uchun dushmanlarim tarafidan tilga olinadi va faqat zulmga qarshi bo‘lganim uchun 30 yil davomida Karimov rejimi katta hujumlar uyushtirib, meni yo‘q qilishga harakat qilyapti. Bugun agar Muhammad Solihning nomi yana o‘sha avvalgi maqomda tilga olinayotgan bo‘lsa, ya'ni o‘sha qora ro‘yxatda birinchi o‘ringa qo‘yilib, tilga olinayotgan bo‘lsa, bu men uchun bir sharaf, ammo xalqim uchun yaxshilik alomati emas.

N.M: Suhbatimizni sizni bolaligingizdan boshlasak, qanday oilada tug‘ildingiz? Qanday o‘sdingiz va hokazo?

M.S: Men haqimda, oilam haqida, qarindoshlar haqida xalqning ichida juda ko‘p afsona tarqatdi karimov rejimi va bizning haqimizdagi ma'lumotlar xalqning asosiy qismiga xato va tuhmatlarga to‘la bir usulda yetkazildi. Hozir juda ko‘p narsaga ochiqlik keltiramiz va tafsilotli bir shaklda hamma narsani uyalmasdan ochiq aytishga to‘g‘ri keladi va inshaalloh bu suhbatimiz bizni tinglaganlar uchun, xalqimiz uchun ham xayrli bo‘ladi, deb o‘ylayman. Hozir 70 yoshning ustida turib hayotimga nazar tashlaganimda, bu hayot haqiqatdan bir tush ekaniga ishona boshlaydi odam. O‘zim haqimda gapirarkan, xuddi boshqa bir odam haqida gapirayotganday sezaman o‘zimni. Chunki hayot haqiqatdan bir ro‘yo kabi. Masalan, Payg‘ambarimizning (S.A.V) o‘sha insonni larzaga soladigan hadisi bor: «Insonlar o‘lganda uyg‘onurlar». 3 kalimadan iborat hadis, haqiqatdan ham, insonlar bu hayotni xuddi ro‘yoda yashayotganday yashaydi va men shaxsan o‘z tajribamdan ko‘raman, mana hozir siz bilan suhbatlashib o‘tirib, xotiralarni boshlaganimda xuddi boshqa bir odam haqida hikoya qilayotganday his qilaman o‘zimni. Men Xorazmning Yangibozor tumanida, Beglar ovulida 1949 yilning 20 dekabrida dunyoga keldim. Bu ovulning ismi bizning oilaning ismi, ya'ni bizning oila Beglar oilasi deyiladi. Men aytib berishim mumkin, masalan, 6 ta o‘sha halqani. Begjonbeg – bizning bobomiz, uning otasi Otajonbeg, uning otasi Yoldoshbeg , Matniyozbeg, Bekpo‘latbeg. Ular hammasi bizning ajdodlarimiz, bobolarimiz. Ular hammasi Xorazmda xonga qiz bermagan Beglar deb tanilgan Beglarmiz biz. 19-asrning birinchi yarmida Xiva xoni bizdan bir qizga oshiq bo‘ladi va haramiga olishni istaydi, o‘sha paytdagi bobomiz, ya'ni 6-halqadagi bobomiz Bekpo‘latbeg aytadi, qizning avval roziligini olaylik, keyin qiz rozi bo‘lsa, xonga beramiz, deydi. Ammo qiz rozi bo‘lmaydi, men haramga borishni istamayman, deydi. Sovchilar qaytib ketadi va undan javob kutadi. 3 kundan keyin javob yetkazadi, qizimiz rozi bo‘lmadi, biz sizga berolmaymiz, deydi. Keyin xon g‘azablanadi, shunday yuksak shaxsiyatga nimaga rad javobi keldi, deb. Ikkincha marta sovchilarni yuboradi va bu safar sovchilarni navkarlar hamrohligida yuboradi.

Agar bermasa, kuch ishlatib olasizlar qizni, deydi. Ammo bizning yigitlar ham ancha o‘ziga ishongan, ya'ni bizning xonadon atrofidagi Begni tarafdorlari bu navkarlar kelganda, zo‘rlik ishlatmoqchi bo‘lganda ularga qarshi kurashib, navkarlarni kaltaklashib, sovchilarning ustu boshini yirtib, otlariga mindirib qaytarib jo‘natib yuborishadi. Xon Bekpo‘latbegni chaqirtiradi, zudlik bilan mendan uzr so‘ra, meni haqorat qilding, saroyni haqorat qilding, deydi. Bekpo‘latbeg aytadiki: «Bu yerda siz haqorat qildingiz mening oilamni» deydi, zo‘rliq qo‘llandingiz menga qarshi, bu yerda kechirim so‘raydigan men emas, degan javob beradi.

Shu voqeadan keyingi Bekpo‘latbegning taqdiri haqida ikkita rivoyat bor:

Birinchisi, Bekpo‘latbeg xon tarafidan qatl qilinadi va oilasi Buxoroga surgun qilinadi. Olotga.

Ikkinchisi, qatl qilinmaydi va oilasi bilan birga Buxoroga surgun qilinadi. Qizning ismi Bibijon. Shu Bibijon uchun bizning oilamiz butunlay Buxoroga surgun etiladi va eng qiziq tarafi, Bibijon Qur'on hofizi cho‘loq bir yigitga oshiq bo‘lib, u yerda Buxoroda men shu yigitga erga chiqaman, deydi.

Xonni inkor qilgan qiz bir cho‘loq Qur'on hofiziga erga chiqadi va bu yerda ham oila uning hoxishiga qarshi chiqolmaydi. Men bu yerda nima aytmoqchiman, bizda ko‘plar aytadi-ku, mana, o‘zbeklarda mana bu islomiy nimalarda shunaqa ayolning hech qanaqa haq-huquqi yo‘q, uyda hech qanday hurriyati yo‘q, ayollar eng past tabaqadagi insonlar sanaladi, deb.

Aslida unday emas hech, xususan, bizda ayollar doim boshqa joylarga nisbatan juda hur yashagan va o‘z so‘zini, agar ular haqli bo‘lsa, mutlaqo kattalarga tinglata olgan va kattalar ayollarning ra'yiga qarshi chiqmagan. Ya'ni haqsizlik qilib, ularga zulm qilib, ular istamagan odamga erga berishmagan bizda.

Shunday qilib, Bekpo‘latbeglar 17 yoki 18, ba'zilar aytadi 15 yilgacha, ba'zilar aytadi 18 yilgacha u yerda surgunda qolib, xon o‘zgarganidan keyin, yangi xon kelganidan keyin ularni chaqirib yer suvini beradi va Beglik maqomini beradi va boshqa hammasini qaytarib berib, yana hayotiga davom ettiradi.

Ammo u yerda Beglardan ba'zilari qolib ketgan, degan gapni bugun menga Islom Xolboy, bizning yozuvchi do‘stimiz yozdi, u buxorolik. Yozganini o‘qib berishim mumkin:

«Rahmatulloh aka qorako‘llik qariyalardan eshtganman, deb menga aytib bergan edi, Muhammad Solihning ajdodlari Xorazm xoni bilan bir qiz sabab kelishmay qolgan va Qorako‘l vohasining Bayramali qishlog‘iga surgun qilingan. Beglar bu yerda ko‘p obodonchilik ishlarini olib borganlar, faqat 1930 yilda, Sovet davrida ular barpo etgan bog‘lardagi gujumlar kesilib, Qorako‘l markazidagi bir madaniyat uyini o‘sha gujumlardan tiklashgan. 20-25 km masofada yog‘ochlarni otlar va ho‘kizlarda tortib kelganlar, bular sizning ajdodingiz ekanligini hamma bilgan. So‘ngra zamoni kelib, Beglar orqalariga qaytib ketgan, ammo Xorazm bilan Qorako‘l o‘rtasida qiz olib qiz berish o‘shandan beri udumga kirgan va qorako‘lliklar bilan bir-biriga qorishgan. Umaman qorako‘lliklar har zamon xorazmliklar va turkmanlar bilan qiz olib qiz berishgan, bu hozir ham davom etmoqda».

Ya'ni men aytmoqchi bo‘lganim, bugun shu bizning xalqimiz tarixi Bibijonning tarixi, Bekpo‘latbegning tarixi, Xorazm tarixi deylik, aslida bizning ajdodlarimizning tarixining bir parchasidir. Ya'ni nima demoqchiman, bizning xalqimiz doim hurriyatga intilgan, doim haq tarafida bo‘lgan, haqsizlikka qarshi isyon ko‘targan, o‘limni ham ko‘zga olgan bir xalqmiz, o‘zbeklarni va, umuman, turklarni aytayapman men. Ya'ni bu, masalan, Bibijonning tarixi bizga o‘rnak bo‘ladigan bir tarix.

N.M: Solih aka, men shaxsan o‘zim ham, keyin juda ko‘pchilik ham sizni adabiyotimizda bir yangilik olib kirgan shoir sifatida taniymiz, endi bu shoirlik ham mana xuddi oilaviy o‘sha xarakterdagi, fe'li xo‘ydagi o‘tib kelgan, ajdoddan avloddga o‘tib kelgan qon bilan birga sizning shoirligingizga ham buning ta'siri bo‘lgan bo‘lishi kerak, deb o‘ylayman, g‘oyalaringizga, boshqalaringizga. Baribir oiladagi hikoyalarimiz bizni tarbiyalaydi-ku…

M.S: Bu mavzuda aytishim mumkin, mening birinchi o‘qituvchim, otamning onasi Shukurjon ena derdik biz uni, 90 yoshlariga yaqin vafot etdilar, Alloh rahmat aylasin. Bu so‘ng aslzoda edi bizda, biz aslzodamas, sovetlarmiz biz, sovet odamlarimiz biz. Uning ko‘zi ko‘rmay qoldi keyinchalik, ammo entsiklopedik bir bilimi bor edi uning, ya'ni shartli ravishda aytyapman. Folklorni bilar edi, ilohiylarni bilar edi, butun rivoyatlar shu qadar, masalan, men butun adabiyotni uning yonida o‘tirib 4 yoshdan tushungandan boshlab uning yonida tarbiyalandim. U, Alloh rahmat aylasin, shunaqa odobli, shunaqa axloqli, namoz qilayotganda men, masalan, 3 yoshimda esimda bor doim, namoz qilarkan, assalomu alaykum va rahmatulloh desa, bu tarafiga o‘tib va aleykum assalom ena, der edim.

Keyin assalomu alaykum va rahmatulloh desa, u tarafiga yugurib o‘tib salom berib, keyin sekin nim tabassum bilan duo qilib turib, «ha, sen baraka topkur, unday qilma axir», derdi. Shunaqa bir inson edi va meni Muhammad Solih deb to‘la ismim bilan aytgan bitta yagona inson shu Shukurjon enam edi.

Qolganlar hammasi qisqa qilib, laqab qilib aytar edi, ammo Muhammad Solih ismini, mening qulog‘imga to‘liq aytilgan ism bu, ular qisqartirib xorazmcha qilib aytishar edi. Xorazmda yomon odat bor ismlarni qisqartirib laqab qilishadi. Salay o‘sha qisqargan buzilgan va pasportga yozilgan. Aslida mening qulog‘imga azon bilan o‘qilgan ism Muhammad Solihdir. U aytar ediki, «Muhammad Solih o‘g‘lim, shu eshikni alif qilib bekiting» der edi va sizlab gapirar edi. Oilada menga bitta sizlab gapirgan.

Adabiy didimning shakllanishida Shukurjon enamning roli juda katta. U meni xalfalarning yoniga olib ketar edi. Xalfalar bor edi u paytda, xalfalarning haftada bir marta majlislari bor, xalfalar, butun xotinlar kitoblarni olib, ko‘zoynaklarni taqib, eski kitoblardan ilohiylar o‘qir edi, rivoyatlar, dostonlar va keyin haligi ilohiylar, endi qo‘shiqqa o‘xshaydi, shularni aytar edi va meni enam doim yoniga olardi, shunda 4, 5, 6 yoshlarimda edim.

Butun bularni hamma bir ma'lumotlar majmuasi edi, bir misli ko‘rilmagan ma'lumotlar majmuasi edi. Hozirgi bolalar bunaqa ma'lumotlarni ololmaydi, ularda bunaqa imkon yo‘q. Esimda bor, 5 yoshimda men o‘qishni, yozishni o‘rgandim, maktabda to‘la o‘qib yozib bilar edim. Kitobniyam 6, 7 yoshlarda eng so‘nggi o‘qiganlarim o‘sha Nosovning tarjima kitoblarini o‘qiganlarim esimda bor.

«Bilmasvoyning boshidan kechirganlari» degan shu 50-55 yillarda ilk chiqqan nashrlari edi. Otam o‘sha paytda lotinchada Qodiriyning «O‘tkan kunlari» bor edi. Keyinroq Umar Xayyom paydo bo‘ldi, u kirillda edi, men o‘sha kitoblarni tushunmasam ham o‘qir edim.

«Qo‘rqut otaning hikoyalari»ni «Dada Qo‘rqut» deydi Turkiyada, shu dostonni Shukurjon enam menga aytib bergan. U Qo‘rqut otaning hikoyalari derdi va esimda bor aniq, bu Xorazmning tarixi, derdi.

Ammo u ertakga o‘xshagan doston. Ammo menga aytgan Xorazmning tarixi degan Dada Qo‘rqutning kitobini. Bu yerda tTurklar aytadi, bu bizning tariximiz, deydi, ozariylar aytadi, yo‘q, bu jo‘g‘rofiya bizning jo‘g‘rofiya, bizning tariximiz, deydi. Xorazmliklar aytadi, bu Xorazmning tarixi, deydi. Ya'ni turklar bugungi Turkiston hududlari, Turkiston degan kichkina yerimiz bor-ku Qozog‘istonda O‘G‘UZlar deyin, O‘G‘UZlar u Turkistondan to Vizantiyagacha ko‘chmanchi o‘laroq o‘sha harakat qilgan bir qavm. O‘G‘UZlar derkan, hatto men shunday taxmin qilaman aslida, o‘zbeklar degan, o‘zbek degan so‘z ham O‘G‘UZBYeK degan so‘zdan kelib chiqqan menimcha. Men buni 20 yil oldin aytganman, hozir boshqalar ham ayta boshladi buni. O‘G‘UZBYeK keyin qisqarib O‘zbek bo‘ldi. Uni O‘zbek xon o‘ziga bek, o‘ziga xon emas u, bu keyingi gaplar. Ammo Gerododda bor UZlar, menimcha ular ham O‘G‘UZlar.

UZlar bor-ku, ruschada men o‘qiganman «Drevniy UZ» deydi. Aslida o‘sha qadimiy O‘G‘UZlar ana shu. Chunki bizning O‘G‘UZ, QIPChOQ, QARLUQ, asosan, 3 ta ustunimiz bor, ya'ni turklarning 3 ta etnik ustuni, o‘shalardan eng kattasi O‘G‘UZ.

O‘g‘uz xonni ba'zilar aytadi payg‘ambar bo‘lgan deydi, shunaqa degan rivoyatlar ham bor endi, bizda unaqa bir hujjat yo‘q. Lekin bir rivoyat bor shunday. Bugun ham eng buyuk katta qavm O‘G‘UZlar, O‘G‘UZlar, masalan, 82 million Turkiyadagi turklar hammasi O‘G‘UZlar va ozariylarni qo‘shsak va Erondagi ozariylar qo‘shiladigan bo‘lsa va xorazmliklar keyin, Kavkazdagi O‘G‘UZ parchalari bor yana. Masalan, qo‘miqda ozgina bor, qipchoq ham bor, O‘G‘UZ ham bor.

Biz o‘zbeklar qarluq va uyg‘urlar qavmi. Dada Qo‘rqut dostoni aslida biz o‘zbek o‘laroq buni bugun gapirayotgan bo‘lsak, demak bizda ham uni o‘zimizning tarix sifatida qabul qilgan ajdodlarimiz. Ammo, afsuski, sovetlar bizning butun turk degan ildizimizni qo‘porib tashlab, bizni o‘zbek deb atadi va yangi bir tarix yozib qo‘limizga tutqazdi va bu tarixni haliyam qo‘limizdan chiqarmay, haliyam tutib o‘tiribdi bizning hukmdorlar.

Haliyam xalqqa sen hech qanaqa turk emassan, turk mutlaqo boshqa bir qavm… Kommunist rahbarlarning hammasi ruslar tarafidan turk dushmanligida yetishtirilgan, voyaga yetgan insonlar. Bular bugun ham bizni boshqaryapti va bugun ham biz o‘zimizning kimligimizni bilmasdan, haliyam rus mafkurasining soyasida yashayapmiz. Milliy mafkuraga qachon qaytamiz, biz o‘zimizning turkligimizni anglagan kunda qaytamiz.

N.M: Mana, ajdodlar haqida gapirdingiz va Shukurjon ena haqida gapirdingiz, Alloh rahmat qilsin, bunaqa bir ziyoli ayollarimiz ko‘p bo‘lgan, naslning tarbiyasida ularning ahamiyati juda katta bo‘lgan, Alloh rahmat qilsin. Bir kitobingizda, «Yo‘lnoma»damidi bilmayman, oilada repressiyaga uchraganlar haqida ham gapirgan edingiz, menimcha, shu oila haqida gapirayotgan paytda bir eslasak.

M.S: Albatta! Begjonbeg, ya'ni otamning (dadamning) otasi Begjonbeg, ya'ni bu Beglar sulolasining 5-halqasi, u inson juda yosh repressiya qilindi, ya'ni 26 -yilda Xorazm Respublikasi bor edi, 24-yilda, bilasiz, O‘zbekiston tarkibiga kirdi va undan keyin Xorazm Respublikasi davrida bizga repressiya qilingani yo‘q, hatto yer-suvlarimiz o‘zimizda qoldi, ammo Xorazm Respublikasi tugatilib, Sovet Ittifoqi tarkibiga kirganidan keyin Xorazmda darhol Stalin repressiyalarini boshladi va u yerdagi mushtumzo‘rlar deb atalgan bir siyosiy qatlam tamoman yo‘q qilindi.

Mushtumzo‘r degani – Kulak degani. Bu mushtumzo‘r sifatida Begjonbeg, mening bobomni Toshovuzdan , Toshovuz ham Xorazmning bir parchasi, u yerdan ushlab olib Kogon turmasiga tashlaydilar va bir yildan keyin, 26-yil qatl qilinadi. Hatto bir yilga ham to‘lmasdan qatl qilinadi. Butun bizning qarindoshlarga maktabda o‘qish, butun bu Sovet hokimiyatining imtiyozlaridan foydalanish, ya'ni Sovet fuqarosining hech bir imtiyozi bularga berilmasin, degan qaror chiqadi va otam (dadam) 18-yil tug‘ilgan, Alloh rahmat qilsin, demak 26, 27-yilda, ya'ni 8, 9 yoshida bo‘ladi va sovet maktabiga olinmagan va haftiyakni u uyida o‘qigan.

Uning savodi haftiyat saviyasida qolib ketdi va ukasi Matyusuf ham, Muhammad Yusuf aslida, bizda qisqartirib Matyusuf deydi, u ham o‘shanaqa qatag‘onda hech qanaqa o‘qiy olmagan, ta'lim ham ololmagan, bormagan. Ammo urushga kelganda 42 yil endi balog‘atga yetib o‘qiy olmagan, mening otam (dadam) o‘zining otasini o‘ldirgan va eng zulm qilgan rejimning boshlagan urushiga ko‘ngilli bo‘lib frontga ketadi. Madaminbeg, ya'ni mening otam (dadam).

To umrining oxirigacha hech o‘zini bir sovet odami kabi tuta olgani yo‘q. Lekin bitta narsa bor edi, Stalinni qandaydir, negadur hurmat qilardi. Nega unday desam, bu odamshunaqa jiddiy odam, deydi «Bu qotil-ku, bu bizning dadamizni bobomizni yo‘q qildi» desam, endi shunday bo‘lgan, nima qilasiz. Lekin vatan urushi tugab, 9 may kuni g‘alaba kuni e'lon qilinib turib, Stalin nutq qilgan paytda rus xalqini birinchi o‘ringa qo‘yib, rus xalqiga men tashakkur bildiraman, deb nutq qilgan paytda, deydi, ko‘nglim bir paxsa pastga tushib ketdi, degandi. Bizda, Xorazmda bor ibora bu.

Ya'ni hurmatim yo‘qoldi, chunki biz ko‘rdikki, butun o‘zbek askarlari eng oldinggi saflarda mana shu rejim uchun mana shu sovetlar uchun o‘ldi deydi, halok bo‘ldi deydi bizni jonli qalqon sifatida qo‘llandilar ruslar deydi. Shunga qaramay bular ruslar bizning orqamizda turdi biznikilar o‘lganidan keyin ular hujum qilar edi deb juda xafa bo‘lgan o‘sha paytda. Shunaqa ya'ni bizning bobomiz Stalin repressiyasining ilk qurbonlaridan edi. Meni otamgayam bular hech qachon hech qanday imtiyoz tanimagan. Lekin 2 sinf o‘qiy olgan, chalasovodlikni bitirish degan bir kurs bo‘lgan o‘sha paytda. O‘shani o‘qigan lekin shunga qaramay otamni maktab direktori qilib qo‘yishgan, chunki husnixatda juda chiroyli yozardi.

N.M: Shu urushga ko‘ngillik bo‘lib borgani uni o‘sha bo‘ynida haligi bular qatag‘onga uchragan oila degan tavqila'natni tushurganmikin, deymanda..

M.S: 42-yilgacha urushgayam olgani yo‘q. Qiziq tarafi bu mushtumzo‘rning bolasi bizni sotib nemislar tarafiga o‘tib ketadi deb yuziga aytgan. Sen bizni sotasan, shuning uchun seni frontga olmaymiz deydi. Lekin 42-yil juda ahvol og‘irlashgan paytda 3 marta ko‘ngilli bo‘lib ariza yozganidan keyin olgan. 43-yil yarador bo‘lib yelkasidan va qo‘lidan og‘ir yaralanib tuzalgunicha 6 oy otpuskaga keladi va ikkinchi marta yana frontga ketadi. Qochib ketishi mumkin edi, bormayman deb lekin yana ketadi.

«Nega bunday qildingiz?», deb so‘radim men otamdan. «Bu butun oilamizni qatag‘on qilgan, bobomizni o‘ldirganku», dedim. «Chunki uyalaman hamma ketdi, faqat ayollar qoldi qishloqda» dedi. Bo‘yi uzun edi. Mendan ham uzun. «Shu ho‘kizga o‘xshab, xotinlarni orasida yurishdan uyaldim» deydi. Ikkinchi martayam ketib 46-yil qaytib keladi va medallari bor edi. O‘sha «Za otvagu» degan 2 ta medali va boshqa orderlari medallari bor edi.

N.M: Bu oilaviy hikoyalarni bekorga qo‘zg‘amabmiz. Baribir insonda keyinchalik shaxs bo‘lib shakllanishada bularni ta'siri bo‘ladi. Endi Solih aka, boyayam aytdim, biz sizni birlamchi shoir sifatida taniganmiz. bilganmiz va keyinga davrdayam to shu kungacha ijod qilasiz, yozayapsiz ayniqsa mana keyinga bir ikki yilni ichida yana faollashdingiz she'rlaringiz chiqayapdi, mazza qilib o‘qiyapmiz O‘zbekistondayam o‘qishyapdi, baribir savol tug‘iladida, shoirlikka sho‘ng‘ish qachon yuz berdi? Qachon siz bunga qiziqdingiz?

M.S: Men ilk she'rimni ya'ni shakl sifatida ham, mazmun sifatida ham she'rga o‘xshagan ilk matnimi bostirgan yilim 1966-yil. Demak 17 yoshimda ilk she'rim chiqdi. Bu o‘sha paytdagi «Paxtakorlar ovozi» degan gazetaga, u paytda Gurlan tumaniga biz qarar edik, Gurlan tumanining «Paxtakorlar ovozi» degan gazetasi bor edi u yerda, «Ilk bor» degan she'r edi.

N.M: Ungacha yozmaganmisiz?

M.S: Ungacha yozganman ammo bosilganini aytayapman. 15 yoshlarimda yozganman mashq qilib.

N.M: Esingizda bormi o‘sha she'r?

M.S: Daraxtlar kutgan simon bahorni
Yigitcha ilk bora kutarni yorni
Mazmuni shunday: Qizning yoniga kelib, quchoqlamoqchi bo‘lsa, qiz aytadiki, «biz hali yoshmiz» deydi.

Keyin yigit «ustara tekkizdi labiga ilk bor» deb tugallanadi she'r. O‘shaning uchun «Ilk bor» degan she'r edi shunaqa.

N.M: Paxta haqida masalan?

M.S: Yo‘q. Paxta haqida yozdim, ammo paxta haqida juda fojeali she'rlar edi. Ruslarga qarshi she'rlarda paxta bir argument sifatida, bir qullik ramzi sifatida yozildi paxta menda.

N.M: Mustamlaka quroli sifatida. Endi mana she'r hozir mazmunidan ham ko‘rinayapdi baribir keyingi ijodingizda ham shunaqa ohang shunaqa uslub belgilari bor ekan. Lekin mana zamonaviy, yangicha she'riyat bilan kirib keldingiz dedik, boshidan shundaymidi yoki boshqacha she'rlar ham yozganmisiz?

M.S: Bir nukta bo‘lmasa men she'r yozmas edim, ya'ni nukta odamni she'r yozishga eltadi. Ya'ni shunchaki ohang uchun, shunchaki qofiya uchun hech qachon men she'r yozmaganman. Yosh bo‘lgan paytimda ham. Ya'ni bir nuqta – bir g‘oya! Doim bitta urug‘ turishi kerakki ichida. Ya'ni bunga maxsus aytilsin deb yozilmaydi, ya'ni shu narsa – faqat ichidagi o‘sha she'rning mag‘zi desak. Masalan, qo‘pol qilib aytganda, u sizni o‘shani aytishga majbur qiladi. Ya'ni chiqib o‘rtaga taq qilib tushadigan bir narsa bo‘lishi kerak she'r.

N.M: Bu endi o‘sha she'rni tug‘ilishiga turtki haqida gapirayapsiz.

M.S: Albatta.

N.M: Men so‘ramoqchi bo‘lganim, masalan, an'anaviy tarzda biz maktablardayam, ota-onalarimizdan ham eshitib kelganlaringiz, mana Shukurjon momo haqida gapirdingiz, mumtoz adabiyotimizda ilohiylar o‘qilgan deyapsiz, bu eskida doim g‘azal yozilardi, shunga harakat qilganmisiz, yozganmisiz?

M.S: Eng qizig‘i shuki, men g‘azalga aqlim yetgandan keyin emas, aqlim yetmasidan oldin ko‘p qiziqganman, ya'ni Navoiyni men 16-18 yoshgacha o‘qiganman va faqat ohangi qiziqtirgan meni. Tashbehlar, metofaralar, bu teranliklariga men tushmaganman ammo. Faqat Navoiyni o‘sha ohangi, rukunlar u yerdagi musiqa, u yerdagi melodiya, u yerdagi ohang meni o‘ziga jalb qilgan va qattiq o‘qiy boshlaganman.
Balki agar bu narsa shu tajriba davom etganida edi men juda yaxshi Navoiyshunos bo‘lar edim. Afsuski 18 yarim yoshda armiyaga ketdim va o‘z madaniyatimdan men shart uzildim va g‘arb madaniyatiga biz ravona bo‘ldik.

Ya'ni «Oh go‘zal madaniyat! oh go‘zal adabiyot!» Ana shundan keyin Xemenguey boshlandi, Jek London boshlandi, Tsveyk, Frans Kafka, Sartr va boshqa ekzistentsialistlar boshlandi.

Navoiyni hech o‘qiy olmadim va afsus qiladigan adabiyotda bir narsam bo‘lsa, Navoiyni tushunmay, Navoiyni o‘qimay ketib borayotganimdan afsus. Navoiy haqiqatdan ham, bir xazina sifatida ko‘rila boshlangan vaqtda, meni tarix sharoitlar, meni undan yulib olib boshqa bir tomonga irg‘itdi.

Birinchi qism tugadi. Davomi bor.