ART-DURBIN
4 iyul 2022

Turkistonliklar qo‘zg‘oloni haqida unutilgan film

1916 yilning 25 iyunida Chor xukumati Turkistonning 19 yoshdan 43 yoshgacha bo‘lgan erkaklarini «Mudofaa ishlariga» safarbar qilish uchun farmon chiqardi. Rossiya imperiyasi ishg‘oli ostidagi Turkiston tuproqlarida yarim milliondan ortiq erkaklar muntazam Rossiya armiyasi jabhalariga ketishi kerak edi.

Zabыtыĭ film kadrы iz filma 2
«Tong oldida» filmidan foto

Bu vaqtda Yevropada birinchi jahon urushi avjida edi.

Zabыtыĭ film kadrы iz filma
«Tong oldida» filmidan foto

Chor hukumatining safarbarlik haqidagi Farmoni Turkiston aholisi noroziligiga sabab bo‘ldi.

Erkaklar o‘zgalar urushida qatnashishdan bosh tortishdi. Ular safarbarlik ro‘yxatlarini yirtib tashlanishini talab qilishdi. Iyul oyiga borib xalq orasidagi norozilik kayfiyati ommaviy ko‘zg‘olonga aylandi. Bu voqea rus tarixiga «1916 yilgi Yettisuv qo‘zg‘oloni» deya kirdi. Avgust oxiriga borib Turkiston harbiy okrugida favqulloda xolat e'lon qilindi. Qo‘zg‘olon shafqatsizlarcha bostirildi.

Bundan yuz yil oldin sodir bo‘lgan qonli voqealar haqida chor davrida gapirish taqiqlangan edi. Sovet davrining ilk yillarida bu xakda gapirishga izn berildi. 1932 yilda uzbek kinorejisseri Sulaymon Xujaev «Tong oldidan» degan filmni suratga oldi. Film 1916 yilgi Jizzax qo‘zg‘oloni haqida edi. Xo‘jaev 16-chi yil voqealarni milliy ozodlik harakati sifatida talqin qildi. Ayni paytda Xo‘jaev bu voqealarda Rossiyalik bolshevik inqilobchilarning hech qanday roli yo‘qligini filmda aks ettirdi.

Film yaratilgan bo‘lsa ham ekranlarga chiqarilmasdan tsenzura tokchasida qolib ketdi.

rasm1656
Sulaymon Xo‘jaev va uning o‘g‘li Hamid Sulaymonning portreti

1934 yil Sulaymon Xo‘jaev qamoqqa olindi. 1937 yilda «xalq dushmani» sifatida otib tashlandi. Taqdir hazili bilan Xo‘jaev o‘z filmidagi o‘zi o‘ynagan bosh qaxramon taqdirini takrorladi. Xo‘jaevga qarshi Sovet mahkamasi tarafidan «mavkuraviy umurtqaga ega bo‘lmagan» film yaratganlik aybi qo‘yildi. Shuningdek «mahkama» Xo‘jaevni Stalin va Kuybishev haqida salbiy fikr bildirishda aybladi.

Bugungi kunda Sulaymon Xo‘jaev unutilgan va o‘ta kam xolatlarda eslanadi. Afsus, Turkiston oydinlarining eng ilg‘or vakillari Stalin terrori paytida yo‘q qilinganini eslash bugungi iqtidor kun tartibida emas.

Akmal Rizaev,
toshkentlik muallifning tahallusi
Eltuz.com

Tag‘in o‘qing
30 noyabr 2017
Noyabr oxiriga kelib Mirziyoevning «qishloqlardagi har bir xonadonning tovuq boqishi va limon yetishtirishi»ga imkon yaratishga oid tashabbusi o‘zini oqlamagani ...
19 oktyabr 2019
Rassom Tuz Eltuz.com
21 noyabr 2022
Salom qadrli muxlislari. Bugun 21 noyabr. E'tiboringizga Eltuz «600 sekund»ning navbatdagi sonini taqdim etadi.+++Kattaqo‘rg‘onda itni temir bilan urib o‘ldirgan ...
4 oktyabr 2018
O‘zbekistonda non narxining ikki barobar o‘sishi ortidan oktyabr oyida elektr, gaz, suv va benzin narxlari ham oshadigan bo‘ldi. Hukumat ...
Bloglar
17 mart 2024
Rassom Tuz bir mavzu muhokamasini boshlasa ag‘dar to‘ntarini chiqarib barcha qirralarini o‘rganadi. Tanganing ag‘iniyam¸ bag‘iniyam¸ ...
14 fevral 2024
«Yoshlar» telekanalida sodir bo‘layotgan korruptsiya oldida «Sport» telekanali direktori Zohid Karimov qo‘y og‘zidan cho‘p ololmaydigan ...
13 fevral 2024
Tarmoqning o‘zbek segmenti o‘zbek davlat ramzlariga nafratni parvarishlamoqda. Ijtimoiy tarmoqlarda mahalla raisi va faollarning davlat ...