Меҳнат шартномаси ва фуқаролик-ҳуқуқий шартнома: Фарқи нимада?

Кўпинча корхоналар раҳбарлари ўз ходимлари штатини кўпайтирмасдан, фуқаролик-ҳуқуқий тусдаги шартномалар тузиш йўли билан зарур мутахассисларни жалб этишга ҳаракат қилади. 

Мазкур ҳолатда иш берувчи бундай мутахассисларга меҳнат шартномаси бўйича ишлаётган ходимлар учун кўзда тутилган ҳуқуқ ва кафолатларни бермасликдан ютади. 

Фуқаролик-ҳуқуқий шартнома бўйича ишлаётган мутахассисларга: 

• меҳнат таътили бериш шарт эмас;
• дастлабки ва даврий тиббий кўрикдан ўтказиш талаб этилмайди; 
• иш вақтининг энг кўп давомийлиги уларга татбиқ этилмайди;
• улар бажарган иш (хизмат) қиймати ва ҳақ тўлаш тартиби томонларнинг келишувига кўра белгиланади, бунда иш ҳақи қонунчиликда белгиланган энг кам миқдордан кам бўлиши мумкин;
• иш ҳақи одатда иш натижаларига қараб у якунига етказилгандан сўнг тўланади;
• иш берувчи меҳнатга ҳақ тўлашнинг Меҳнат кодексининг 161-моддасида кўзда тутилган муддатига (ҳар ярим ойда камида бир марта) риоя этишга мажбур эмас; 
• Меҳнат кодексининг 67-моддасида ишчилар учун белгиланган, меҳнат шартномаси тўхтатилганида моддий кўмак берилишига қўшимча кафолатлар уларга тақдим этилмайди;
• шахсни фуқаролик-ҳуқуқий шартнома бўйича ишга ёллаганда меҳнат дафтарчаси бериш шарт эмас;
• иш берувчи ҳар ҳафталик дам олиш кунлари беришга мажбур эмас.

Фуқаролик-ҳуқуқий шартнома мажбуриятларининг (иш берувчи) учун салбий жиҳатлари 

Фуқаролик-ҳуқуқий шартнома иш берувчи учун ниҳоятда фойдали, деб ўйлаш мумкин. Аммо унинг салбий жиҳатлари ҳам бор: 

• фуқаролик-ҳуқуқий шартнома бўйича ишлаётганларга интизомий жазо чораларини кўриб бўлмайди;
• ишни бажараётганда ходим шартномадаги иккинчи томонга бўйсунишга мажбур эмас;
• корхонанинг ички меҳнат тартибига риоя этиш мажбурий эмас;
• фуқаролик-ҳуқуқий шартнома дастлабки синов шарти билан тузилиши мумкин эмас;
• бундай ходимни хизмат сафарига жўнатиш мумкин эмас;
• у ҳар куни корхонага келишга мажбур эмас, шунинг учун иш берувчининг доимий назоратида бўлмайди. 

Бундан ташқари, фуқаролик-ҳуқуқий шартномани барча ҳолатларда тузиш мумкин эмас. Фақат одатда бир марталик индивидуал, аниқ топшириқни муайян муддатда бажариш зарурати юзага келгандагина бундай шартнома тузишга йўл қўйилади. 

Меҳнат шартномаси

Меҳнат шартномасининг предмети меҳнат жараёнининг ўзи, яъни муайян мутахассислик, малака ва лавозим бўйича иш ҳисобланади. Масалан, меҳнат шартномаси бўйича ишлаётган ҳисобчи ўз фаолияти ихтисослиги бўйича ҳар қандай операцияларни амалга оширишга мажбур. Фуқаролик-ҳуқуқий шартнома предмети эса меҳнат жараёнининг ўзи эмас, балки унинг натижасидир (масалан, тайёр бухгалтерлик ҳисоботи).

Яна бир мисол. Ташкилот ўз идорасига туташ ҳудудни кўкаламзорлаштириши керак. Бундай ҳолатда ўсимлик экиш учун фуқаролик-ҳуқуқий шартнома тузиш мумкин. Аммо кўкаламзорлаштирилган ҳудудни доимий парвариш қилиш, яъни суғориш, тозалаш каби ишларни бажариш учун ташкилот меҳнат шартномаси асосида боғбонни ишга олиши керак. 

Меҳнат муносабатлари учун ходимнинг ўз меҳнат фаолиятини муайян мутахассислик, малака ёки лавозим бўйича амалга ошириши, ташкилотда ўрнатилган ички меҳнат тартиби қоидаларига, иш берувчининг кўрсатмаларига бўйсуниши, иш куни тартибига риоя этиши ва ҳоказо мажбуриятлари бўлиши муҳимдир. Фуқаролик-ҳуқуқий шартнома бўйича ишлаётган шахс учун эса кўпинча иш куни тартиби муҳим эмас, у одатда ўзига қулай пайтда ишлайди. Унинг учун энг асосийси – ишнинг натижасини ўз вақтида топшириш!

Масалан, ташкилотга бир ҳафтадан сўнг хорижий тилга таржима қилинган ҳужжатлар тўплами зарур бўлади. Бунинг учун энг яхшиси жисмоний шахс билан фуқаролик шартномаси тузишдир. Чунки бу ҳолатда ташкилот учун натижа – ҳужжатларни аниқ кунгача таржима қилиш муҳим. Таржимон уни қачон (кечасими ёки кундузи) таржима қилишининг аҳамияти йўқ. 

Фуқаро билан фуқаролик шартномаси тузиш учун буйруқ чиқариш шарт эмас. 

Натижаларни топширишда томонлар бажарилган ишлар далолатномасини тузади. 

Меҳнат ва фуқаролик-ҳуқуқий шартномалари ўртасидаги фарқ принципиал тусга эга, чунки улар бўйича муносабатлар турли меъёрий ҳужжатлар билан тартибга солинади. Хусусан, меҳнат шартномаси асосида юзага келадиган муносабатлар меҳнат қонунчилиги меъёрлари билан, фуқаролик-ҳуқуқий шартноманики эса фуқаролик ҳуқуқи меъёрлари билан тартибга солинади. 

 
Меҳнат шартномаси ва фуқаролик-ҳуқуқий шартноманинг солиштирма жадвали 

Ходим билан фуқаролик-ҳуқуқий шартнома ўрнига меҳнат шартномаси тузиш масаласини эҳтимолий ҳал этиш вариантлари

Фуқаролик-ҳуқуқий шартнома ёки меҳнат шартномаси тузиш тўғрисида қарор қабул қилиш учун иш қандай тусда эканини – вақтинчаликми ёки доимий, мавсумийми (ҳосил йиғиштириб олиш, музқаймоқ сотиш ва ҳоказолар каби.) ёхуд барибир доимий тусдаги ва йил фасли ёки бошқа омилларга боғлиқ бўлмаган ишлигини аниқлаб олиш зарур. 

Агар иш доимий тусда экани маълум бўлса, иш берувчи эса ўзаро меҳнат муносабатларини фақат фуқаролик-ҳуқуқий шартнома асосида кетма-кет узайтираверса, қуйидагича иш тутиш лозим: 

1. фуқаролик-ҳуқуқий шартнома асосида узоқ муддатли иш таклиф этаётган иш берувчига ишга қабул қилиш тўғрисидаги расмий ариза билан мурожаат этиш; 
2. ишга қабул қилиш тўғрисидаги аризада қайси лавозимга даъвогарлик қилаётганини, бу лавозимда фуқаролик-ҳуқуқий шартнома бўйича ишлаш муддатини, иш доимий тусда эканини, аризани кўриб чиқиш муддатини, боғланиш телефонини кўрсатиш;
3. ишга қабул қилиш тўғрисидаги аризани унинг даъвогарда қоладиган бир нусхасига имзо қўйдирган ҳолда қабулхонага (девонхонага, ходимлар бўлимига) топшириш.

Агар аризани кўриб чиқиш муддати тугаганидан сўнг меҳнат шартномаси тузиш рад этилиб, унинг ўрнига фуқаролик-ҳуқуқий шартнома тузиш таклиф этилса:

1. иш берувчига фуқаролик-ҳуқуқий тусдаги шартнома тузишга розилик/рад этиш тўғрисида ёзма равишда маълум қилиш;
2. розилик билдирилганда: фуқаролик-ҳуқуқий тусдаги шартнома тузиш;
3. рад этилганда: мазкур масалада кейинчалик фуқаролик-ҳуқуқий тусидаги шартнома ўрнига меҳнат шартномаси тузиш мажбуриятини юклаш учун иш берувчини фуқаролик судига бериш ва суд харажатларини иш берувчи тўлашидан огоҳлантириш керак. 

Кейинги мақола ҳақиқий касаба уюшмаси аслида нималиги ва уни қандай тузиш тўғрисида бўлади. 

Фейсбукдаги видео линки: https://www.facebook.com/watch/?v=1324615201329920

Eltuz.com