«Бегона» 2-қисм. Муҳаммад Солиҳ ҳаёти ҳақидаги фильм

Туркияда яшаётган таниқли адиб ва сиёсатчи Муҳаммад Солиҳ шу йилнинг 20 декабрида 70 ёшга тўлади.

Муҳаммад Солиҳ ҳаёти ҳақидаги сизга тақдим этилаётган фильм ўзбек ёзувчиси ва драматурги, мухлисларига «Ўзбекфильм» киностудиясида суратга олинган «Оқ бино оқшомлари» фильми ва «Кунлар» романи билан тантилган Нуруллоҳ Муҳаммад Рауфхон (Нурилла Отахонов) лойиҳаси асосида тайёрланди.

«Элтуз» нашри кўп қисмдан иборат суҳбатнинг 2-кисмини эътиборингизга ҳавола қилади.

ҒАРИБ ДАРАХТ

Одамлар каби мен дунёни кезиб,
ёза олмадим-ку шеьрий туркумлар,
чунки ота юртдан чиққаним сезиб,
тарк этарлар мени ҳижо, рукнлар.
Чунки келиши-чун кўзларимга ёш,
пайдо бўлиши-чун илҳом юракда,
менга жуда зарур аччиқ бир қуёш,
кескин континентал иқлим керакдир.
Шундай экан, денгиз қирғоқларидан,
яшил ўрмонлардан менга сўз очма,
мен ёлгиз Туркистон тупроқларида
ўса оладиган ғариб оғочман…

1994 й.

Н.М: Энди мана аскарликдан кейин, демак, бошқа бир босқичга ўтилган. Сиз ҳозир санаган чет эл ёзувчилари деяпсиз, ҳаммаси наср, яъни прозаик. Шу маънода, балки сиз насрга ҳам қизиққандирсиз ёки наср ёздингизми?

М.С: Ҳақиқатдан ҳам мен шеърдан кўпроқ наср ўқидим. Бутунлай ва насрда мен ўқувчи сифатида кўпроқ профессионал эдим шоирликка қараганда, шеърга қараганда. Лекин шеър менинг учун бир экспресса эди, шеър оний бир ҳолатни ифодалаш учун энг яхши формат эди. Қисқа ва уриладиган бир зарба бу шеър эди. Аммо романга менинг унақа иродам йўқ эди. Лекин романни мен яхши тасаввур қиламан, романни яхши таҳрир қила олардим. Наср ўша пайтда, хусусан, 70-йилларда ўша биринчи менга қаттиқ таъсир қилган проза наср Франс Кафка бўлган. Ёзувчи Франс Кафкани ўқиб, мен ҳақиқатдан чин маънода ичимда бир зилзила яшаганман, яъни туш ва ўнг орасидаги бир ҳаёт. Бу тушми ёки ўнгда юз бераётган реал воқеаларми, иккиси аралаш. Билиб бўлмайди ва қўрқинчли, айни пайтда жозибали, айни пайтда етишиб бўлмайдиган бир руҳий ҳолат, англатиш мумкин бўлмаган бир руҳий ҳолат. Кафканинг бутун ҳикоялари, бутун романлари мана шу ғаройиб бир психологик платформада айтилган ва бу мени ҳайратга солган. 71-йил ўқиганман. Тошкент давлат университетининг журналистика факультети 2-курсида эди, эсимда бор. 71-йил 2-курсга ўтган йилим ва ўшанда Кафкани ўша кутубхонада илк кашф қилдим. Эсимда бор, ўша қора жилдли, устида қизил рангда Франс Кафка деб ёзилган русча китоб эди. У кунга қадар мен ҳикоялар ёзиб юрганман ўзимча, шеър ҳам ёзганман, ҳикоялар ҳам ёзиб юрардим. Кейин Кафкани ўқиб ва новеллаларининг кичкина притчаларини, ўша символик кичкина мухтасар ҳикоячаларини таржима қилдим ўша пайтда. Кейин «Эврилиш» қиссасини ҳам ўша пайтда таржима қилганман. Талаба пайтимда таржима қилганман. Бу нарса катта бир ўзгариш ясади зеҳниятимда. Яъни адабий зеҳниятимда ва бошқача ифода қила бошладим, шеърдаям бошқача, яъни классик ифодалар мени қаноатлантирмас эди. Ўша 72-73-йилларда менинг услубимда кескин бурилиш ясалди. Буни баъзилар Ғарбга тақлид деди. У ерда Ғарбга тақлид йўқ, ташбеҳ ўхшашликлари, оҳанг ўхшашликлари бўлиши мумкин ёки формат ўхшашликлари бўлиши мумкин, аммо Ғарб йўқ. Ҳозир, мана, бугун айтаяптики, Муҳаммад Солиҳнинг шеърлари жуда содда, халқчил ҳатто деяпти баъзилар. Ҳақиқатдан ҳам қарасангиз, менинг жуда кўп кинояларим халқ ибораларига қўйилган. Ёруғ бўлди ойнинг ўн беши, Қолган ўн беши ҳам ёруғ бўлди-ку деган, масалан, ҳаммаси шунга ўхшаган. Бу бир киноя шеърлар, аммо бошқа бир нуқтаи наъзардан. Нуқтаи наъзарнинг ўзгариши, яъни киночилар айтса ёки фотографчилар айтадиган бўлса, ракурсларнинг ўзгариши бўлган.

Бугунгача иддао қилиб айтаман: ўзбек адабиётшунослиги адабиётимизга лойиқ бир шаклда ёки савияда ишлаётгани йўқ, ишлагани ҳам йўқ. Жадидларнинг адабиётини ура-ура қилиб босдик. Табиий, у ердаги айтилган ғоялар ҳақида юзаки бўлсаям таҳлиллар бўлди, лекин уларнинг ҳам ижодига теран бир шаклда, улар ҳақ қилгани шаклда ҳалигача бизнинг адабиётшунослигимиз ва биз, яъни бугун ўзини шоир деб атаётган мутафаккир инсонлар ҳалиям у теранликка инганимиз йўқ.

Н.М: Мен ҳам бу ҳақида кўп ўйлайман. Адабиётшунослигимизни ерга урмаган ҳолда, лекин барибир адабиётдан орқада, тушунтиришлари жуда содда деб ўйлайман, жўн. Шоир бундай демоқчи, бу сатрда бундай демоқчи, деб ё буни ёнига тушиб олиб туриб, буни таҳлил қилиш бу бошқа нарса. Буни тушунтиришга ҳаракат қилиш, ўзи ҳам хато йўлга кирган бўлади ва ўқувчиларни ҳам, демак нима демоқчи экан, дейди. Бу нарса ҳатто ўзингизнинг охирги шеърларингизга муносабатда кўринди. Таниқли бир адабиётшунос, машҳур адабиётшунос ва нозик жойларигача адабиётни тушунишни даъво қиладиган ва тушунадиган, инсон устозимиз Иброҳим Ғофуров, “Шеърингизни тушунтириб беринг!” деган сарлавҳада жуда бир шов-шув бўлган мақола ёзганди.

М.С: Аммо у менга ёрдам берди, у менга реклама ролини ўйнади ва унинг мақоласидан кейин мен кўплар учун яхши маънода эмас, ёмон маънода бўлсаям, мени анча реклама қилди, халққа танитди.

Н.М: Яъни ўша шеърни тушунтириш дегани ўзи, менимча, керак эмас нарса.

М.С: Бу энди 80-йилларнинг боши эди, аммо 70-йилларнинг оқовасини улар тарғиб қила бошлаганди. Яъни бизнинг чиққан китоблар. 77-йил биринчи китобим чиқди, “5-чи фасл” деган китоб. Иброҳим Ғофуров ўша шеър ихлосмандлари орасида, адабиётчилар орасида энг зуккоси Иброҳим Ғофуров эди. Иброҳим Ғофуров “Шеърингизни тушунтириб беринг!” дер экан, нақадар самимий эди. Бу ҳам баҳсталаб мавзу. Балки у махсус буни ёзди-ки, инсонлар диққатини тортиш учун. Яъни мен ҳуснизоним, яъни Иброҳим ака ҳақида ўйласам, шундай деб айтаман. Иккинчи бир эҳтимол, унга буюрилган бу нарса, “Муҳаммад Солиҳни шеърлари жуда ғамгин. Нега бу одам Гамлет каби изтироб чекаяпти? Бизнинг замонамиздан хурсанд эмасми бу? Нега бундай бу ғамгин? Буни тартибга чақириб, бир қулоғини чўзиб қўй!” деб унга топшириқ бўлди, деган шубҳаям менда бўлган.

Чунки кейинги чиққан «Олис табассум сояси» деган китоб кўзига тушган бўлса керак, 86-йил чиққан китоб, 84-йил у босмахонага берилди, аммо чиқмай турди. Чунки эсингизда бўлса, Раъно Абдуллаева пайтида бизни тақиқлаб қўйишди, қора рўйхатга кирдик. Чунки ўша пайтда бу китоб тўхтаб турди ва 86-йил чиқди. Бу китоб тақриз учун яна ўша “Шеърингизни тушунтириб беринг!” мақоласининг муаллифига, яъни Иброҳим Ғофуровга берилган, ички тақриз бу. Биласиз, нашрётда ички тақриз бўлади, бу дегани КГБнинг назорати остида ёзиладиган нарса ва уларга бир нусхаси берилади бунинг. Ўша тақризда Иброҳим Ғофуров 57 та шеърга “Бу шеърингизнинг мазмунини тушунтириб беринг!” айни меникига ёзилгани каби ёзилган. Ва 57 та шеърга ҳар биттасига мен изоҳ ёзганман. “Бу шеъримда бундай демоқчи эдим, у шеъримда бундай демоқчи эдим”. Бу ўша «Олис табассум сояси»да. Лекин китобнинг мана ҳозир очиб қаранг ўшани. Агар совет нуқтаи-назаридан қарайдиган бўлсак ва шеърнинг ташбеҳини ва ўша метафора системасини инжалаб, ундан чиқадиган шеърий хулосаларни қиладиган бўлсак, ҳаммаси антисовет шеърлар. Энг қизиғи, бутун антисовет шеърлар совет пайтида босилди, кейин босилгани йўқ, ҳозир ҳам бу шеърларни босса, бугунги Мирзиёев режими босмайди. Шунинг учун ҳам Маҳмуд Ражаб ва ўша қизимиз Нафосат Оллошукуровани булар олиб бориб, олиб келишаяпди. Шунинг учун ҳам китобимиз бугун Ўзбекистонга кирмаяпти, кириши мумкин эмас. Чунки у потенциал, шеърдаги у заряд доим яшайди. Қаерда зулм бўлса, у шеър ўзининг вазифасини бажараверади. Бу шеърларда шу заряд бор. Кечирасиз, бу мақтанчоқлик бўлиб кетаяпти. Мен буни очиқ ва яланғоч шаклда айтаяпман. Ўшанинг учун бунақа кўриниши мумкин. Мен шундай деб ўйлайман.

Н.М: Йўқ, бу табиий. Чунки ёзувчи ҳам, шоир ҳам, агар у ҳақиқий чинакам истеъдодли бўлса, атайлаб мана шу келажакни ҳам, кейинги авлодларни ҳам мос келадиган, деб ёзмайди. Тўғридагини ёзади ва у тарих такрорланса, ўша замонга ҳам тўғри келади. Жавоб бераверади.

М.С: Яъни шеърларнинг яшаши, умри унинг ичидаги самимий зарядига боғлиқ, яъни потенциалига боғлиқ, самимиятга боғлиқ. Самимий ёзган бўлсангиз, у ишлайди, доим ишлайди.

Н.М: Шу маънода, масалан, ўзи шеърдан қўрқиш, адабиётдан қўрқиш бу фойдасиз, самарасиз нарса, деб ўйлайман мен. Чунки адабиёт, агар теран адабиёт бўладиган бўлса, бу фақат фойдага ишлайди. Қанча теран бўлса, шунча халқимизни савиясини кўтаришга хизмат қилади бундай адабиёт. Мана, адабиёт ҳақида гаплашаяпмиз, чунки бирламчи Сизни бу дунёга келишдан, Сиздан кўзланган, Сиздан кутилган нарсани мен бирламчи адабиёт, деб биламан. Энг катта хизматингиз ҳам шунда, деб биламан ва кейин, мана, ҳозир сўзларингизда бир нечта марта “антисовет, мустамлакачиликка қарши” деган иборалар ўтди. Мана шу антисовет бўлиши учун, мустамлакачиликка қарши бўлиши учун, биз аслида мустамлака ҳолатида эканлигимизни англашдан бошланади бу. Агар биз кимлигимизни ва ҳозир қандай ҳолга тушганимизни англамаган инсонда бу туйғу бўлмайди. Шу қачондан пайдо бўлган сизда, масалан, холбуки Сиз ҳам мактабда ўқигансиз, менимча октябрчи бўлгансиз, комсомол ҳам бўлгандурсиз, пионер ҳам бўлгандурсиз. Коммунист бўлмаган бўлсангиз ҳам, аммо Советни ўша болалик босқичларидан ўтилган бу нарса.

М.С: Мен жуда яхши кўрганман пионер бўлишни, аммо комсомол бўлишни эмас. Чунки комсомол бўладиган пайтда мен бошим бузила бошлаган, аммо пионер бўлишни жуда яхши кўрганман. Чунки галстукни жуда севардим, галстук шунақа шиқир-шиқир қилиб боғланарди, чиройли бўлиб, қизил бўлиб ёниб турса, боғлашни ҳам қоидаси бор эди, уни тақардим ва жудаям совет пионери эдим мен жудаям советлашган. Ўша 12, 13 ёшларимда Отамурод деган дўстимиз билан у мендан 3 ёш катта эди, у 15 ёшларда, мен 12 ёшларда эдим, биз пьеса қўяр эдик, бой ва батрак деган пьеса. “Сен Бексан”, – дер эди, “Бек”, – дейиш менга ҳақорат эди. “Мени Бек дема!” – деб урушардим болалар билан. Яъни шу қадар Советни нима қилардик, чунки бек демак муштумзўр демак, золим демак, бутун ҳақсизликни энг макони бек бўлади, шунинг учун мени бек деса дарров урушардим болалар билан. Кейин бу пьесада ҳам мен батракни ўйнар эдим, у бойни ўйнар эди. Қаттиқ советлашган ва Советнинг мафкураси юрагимгача синган бир бола эдим армияга кетаётганда ва менинг учун энг севимли шоир Лермонтов эди. Навоийни ўргана олганим йўқ, аммо Лермонтов таржималарини мен ёддан билар эдим жуда кўп. Хусусан, Ҳамид Олимжоннинг таржималари, бошқалар мана бу яхши таржима қилинган ўша рус шоирларининг таржималари яхши эди ўша биз ўқиган пайтда. Бир совет ўсмири сифатида мен армияга кетдим. 18 ёшда армияга чақирилдим ва биз аввал Чоржовдан бир карантин ўтиб, кейин Чоп шаҳрига бордик Украинага ва у ердан Венгрияга бизни ташладилар. Армия ҳаётим Венгрияда бошланди ва 4 ойдан кейин биз Чехославакияга кирдик. 68-йил 21-август куни мен ўша 18 ярим ёш ва ёш йигитча ўлароқ бошимга темир қалпоқ кийиб, қўлимга “Калашников” олиб, белимда гранаталар билан Чехославакияни биз ишғол қилдик. Мен ўша ерда илк марта бир миллат ним,а озодлик нима ва озодлик учун кураш нима ана ўша ерда кўрдим. Словакларнинг ўз озодликлари учун қўлида қуролсиз курашини кўриб, мен ҳайратга тушганман. Бизни қўлимизда “Калашников” бор, баъзиларни ўлдираяпмиз, аммо улар тикка ҳеч қанақа қуролсиз келиб, бизга варақаларини тарқатиб кетаверарди, қўрқмас эди ўлишдан. Илк марта мен халқ қуролсиз ҳам озод бўлиши мумкин, агар унда шундай озодликка ирода бўлса.

Н.М: Ўша пайтда Прага Баҳори номи билан у Советга қарши катта ҳаракат бошланган эдида.

М.С: Ҳа. 68-йилда совет қўшинлари Чехославакияни ишғол қилди, чунки уларда ўша социализмни тафтиш қилиш сиёсати бошланди. Социализмга қарши қарашлар ўша пайтдаги уларнинг рахбарлари Дубчик Словакияда ва Свабода Чехияда иккита лидер бутунлай социалистик лагердан чиқиб кетиш учун ҳаракат бошлади у ерда. Ана ундан қўрққан Кремль, ўша пайтдаги Брежнев дарров қўшин киритди ва бу қўшинларнинг авангардида бизнинг развед батальон, бизнинг дивизия Венгриядан кирди. Бу тарафдан советлардан Одесса полки кирди, яъни иккита учта дивизия кирди ва биз Чехославакияни ишғол қилдик. Ўша ишғол қилган армиянинг бир нафари эдим.
Илк марта шу армияда 18, 19 ёшимда рус шовинизми билан юзма-юз келдим. Рус шовинизмини кўрдим ва рус миллати бор эканлигини танидим, совет миллати эмас, рус миллати бор эканлигини танидим ва ўзбек миллати бор эканини ўша армияда танидим. Мен ўзбеклигимни билардим, табиий. Аммо бир миллат мен рус эмасман, мен совет ҳам эмасман, менинг миллатим ўзбек деган илк туйғулар ўша армияда келди. У ердаги рус аскарларининг рус бўлмаган аскарларга қилган зулмини кўз олдимда кўрдим ва бу менга буюк бир сабоқ бўлди. Яъни рус шовинизми менинг миллий шууримни очган муаллимим деса бўлади. Рус шовинизми бўлмаса эди, мен ўзбек миллиятчиси бўлмас эдим. Мен у ерга совет ўсмири бўлиб армияга кетдим, у ердан ўзбек миллиятчиси бўлиб қайтдим. Уйга келганимда мен ғирт миллиятчи эдим. Ҳатто ирқчи эдим, яъни русларга бўлган нафрат шундай шаклланди-ки, 2 йил ичида энди бунга бутунлай қарши курашиш керак, ҳар қандай йўл билан, деган фикр. Ўша 20 ёшимда мен шаклланган бир миллиятчи бўлдим.
Н.М: Бевосита сиз бир совет нимани биз идеал деб юрган тузумни мустамлакачи эканлигини кўргансиз. Яъни Чехиядаги муносабат тинч аҳолини қириш, бошқа қилиш, демак, дунёқарашни ўзгаришига сабаб бўлган, шу қизиқ. Чунки ўша миллиятчилик руҳи ва мустамлакачиликка қарши туйғулар кейинги шеърларингизда ҳаммасида ҳам балқиб кўринади. Балки сезилмас, балки зимдан тагига ҳам олинган гаплар билан уни тушунган тушунади ва бу сиз боя айтган ўша совет пайтида чиққан антисовет Туркистон ғояси, туркчилик, миллиятчилик ғоялари ҳам совет пайтида чиққан шеърлар, бу ўша тагига яширинганлиги учун ҳам сезмай қолгандир ,кўрмай қолгандир бўлмаса битта…..
М.С: Кўрган бўлса ҳам, индамаган. Мен шундай деб ўйлайман. Чунки менинг услубим жуда очиқ эди, лекин метофаранинг ўзининг қонун-қоидалари бор. Метофара доим гизли, айни замонда очиқ. Бу иккисини ҳис қиладиган одам шеърни тушунади. Масалан, битта капалакни мутлақо бошқа бир, Сиз ўзингизнинг ҳиссингизга ўхшатсангиз уни тушуниш учун озгина шеърий дид керак ва озгина шеърий тарбия ҳам керак. Ўша шеърий тарбияли инсонлар кўпчилиги ҳали сиз айтган мажозларни, сиз айтган метофарик системанинг қаерга олиб бораётганини кўрган бўлиши мумкин, аммо индамагандир.
Н.М: Сиздаги ўша аскарликкача бўлган даврингиз билан аскарликдан кейинги ўзгариш, балки, ҳалиги мактаб пайтида бой билан батрак ролини ўйнаганда батрак ролини танлаганингиз ва батрак бўлишни шараф деб билиш ва бой бўлишни уят деб билганлигингиз кейинчалик ўзгарганингизни кўрсатадиган бир нарса. Сизни бир шеърингиз бор эди машҳур: Йўқолсин бойлар, яшасин йўқсиллар дедик, йўқсиллар яшаяпди. Энди мана бутунлай бу, бу киноя билан ўша даврингизга муносабат ҳам деб билса бўлади ва ўзгарганингизни яққол кўрсатадиган бир тимсол. Яъни бойнинг йўқ бўлиши, бойга муносабатни ҳам ўзгариши, умумий йўқсилга олиб келиб қўйиш, фикрий йўқсил ҳам ҳатто, фақат бу …
М.С: Йўқсилликни олқишлаган битта давлат биз эдик.
Н.М: Шундай. Моддий йўқсиллик ҳам майли десак, лекин фикрий йўқсилликка ҳам олиб келди бу нарса ва уни ҳали асоратидан қутула олмаяпмиз. Шуларга бўлган қалбдаги исёнлар шеърларда кўринди. Шу шеърлардан бир иккита ўқиб берсангиз яхши бўларди, ўша замонда ёзилган.
М.С: Ҳўп. Шеърнинг номи “Мендан узур сўрар ёзганим”
Гадога тиз буккандай Доро,
Мендан узур сўрар ёзганим.
Уни ичимдаги фуқаро,
Тонгда олиб кетар осгани.
Бирпасдан сўнг сачрайди кўкка,
Ҳали хеч ким кўрмаган бўёқ.
Мен кечмаган фуқаро тўккан,
Бир қошиқ қон бир қошиқ сиёҳ.

Бунда эса қалтирар ақлим,
Хатоларни шошилинч артиб.
Ташқарида тонг ва ёт иқлим,
Ва бегона кунлар тартиби.

Н.М: Бу қачон ёзилган?
М.С: Бу 77-йил ёзилган.
Н.М: Қайси тўпламда чиққан эди?
М.С: Бу, менимча, шу 80-йил чиққан «Оқ кўйлаклар» деган тўпламда босилди. Мен яна битта шеърни ўқиб берай. Шу руҳдаги, бу 78-йил ёзилган. «Ҳали пайдо бўлмади жануб». Бу ўша 80-йиллада уйғониш деб айтган давримизнинг шеъри деб биламан ўзимча, ўшанинг дебочаси дейиш мумкин.

Ҳали пайдо бўлмади жануб,
Ҳали ухлаб ётар кунчиқар.
Менинг тонгим отди ўртаниб,
Ярим тунда отиб жунжиқар.

Уйғондингми илож йўқ ҳайхот,
Бирдан кўзлар уйқудан тонса.
Энди қўлларингни сен уйғот,
Қулоғингни уйғот, – сен тонгсан.

Ғаладонга яшир хатонгни,
Қўйгин умум гуноҳга қўшиб.
Ва айт нени куйласин тонгнинг,
Кўксидаги ёп-ёлғиз қуши.

Бу ҳам бемаҳал уйғонган хўроз, яъни ўша пайтда бир индивиднинг миллий руҳининг уйғониши деб биламан қўпол қилиб айтганда яъни. Тонг ярим кечада отди, умум тонг отгани йўқ, аммо сен ўзинг тонгсан.
Ёки, масалан, кейин ЭРК партиянинг исми бўлди, аммо илк эрк ҳақида ёзилган нарсалар. 74-йилда ёзилган битта шеър. “Эрк” сўзи бутун ёшлик пайтидан бизнинг шеърларни ҳаммасидан кечади. Ҳаммаси фожеали бир образда кечади, аммо бу ерда бир киноявий шеър. Ва бу ерда айтилади-ки, озодлик шундай бўлиши керак, озодлик бировни тузатиш эмас.
Унга ҳам хато қилишга бир имкон бер, у ҳам хато қилса, дарров тузатиб, коммунистик стройга киритиб ҳаммасини бир хил ҳалиги шеренга қилиб, тузиб яшашга қарши бўлган бир шеър деб биламан буни.

Фаросатли давра

Тонг отди лекин гуллар уйғотмади
уйқучи тошни,
(ўзлари уйғонди аммо тошни уйғотмади, учласин деди яъни биз каби улар сезгир эма,с улар тош ухласин майли деди)
Улар шивирлашди елдан ҳам секин,
Бир-бирига сассиз силкитди бошин.
Майсанинг учига чиқиб чумоли,
Қўлини кўзига қилиб соябон
Узоқ кузатди боғнинг шимолин,
Кимнингдир йўлига тикилди нолон
Эрк деб юрганлари эҳтимол шудир,
Жилмая билганлар дарров жилмайди.
Фаросатли давра бу ерда шудринг
Бебахт юлдузлигин абад билмайди.

Замонавий тил билан айтса либерал бир шароит…
Н.М: Ҳозир гапингизни бўлдим, ўзимни мажбурлаб тўхтатсам ҳам шу тушунтириб беринг, дегим келиб кетаяпти.
М.С: Аввал исёнкор бўлиб, кейин секин-секин ундан қайтгани ва ўзининг эътиқодидан қайтган бир шоирнинг кичкина, мухтасар биографияси ҳақида шеър бу. “Зинапоя” дейилади.
Зинапоя

Чақмоқдай ялт этди янги бир фикр,
Шиддат тикон гулдай барқ урди.
Ўрнидан турди ёришди нимқоронғу тафаккур,
Тўқнашув деб ёзди қоғозга.
Ўйлаш мумкин эмас эди, афсус ўйланди.
Устидан чизилди тўқнашув,
Ёнига ёзилди юзма-юз.
Ўйлаш ўлим билан баравар эди.
Лекин у қўркмади, юзма-юзнинг ҳам
Учрашув, деб қўйди ёнига.
Энди ўйлаш ўлим, деган гап эмас,
Энди у мутлақо хотиржам.
Бир-бир босиб, хиромон юриб,
Учрашув висолнинг ёнига келди.

Яъни аввалги тўқнашув, висолга айланди.
Н.М: Бир мақолангизда кўзим тушган эди, мен бирон марта Ленин ҳақида ёзмадим дегансиз. Агар хотирам панд бермаса айнан шу лафз билан айтилган эди. Совет пайтида ҳам шундай бўлиши мумкинмиди, шундай дейиш ҳам мумкинмиди? Масалан, Ленин ҳақида ёзмаслик мумкинмиди?
М.С: Мумкин эди. “Нега шундай мумкин бўла туриб, инсонлар Ленин ҳақида ёзишга мажбур бўлади?” деб доим ҳайратга тушар эдим ва буни биз энг яқин дўстлар билан, Чўлпон Эргаш билан, Рауф Парфи билан ва Миразиз Аъзам акамиз билан, ҳаётдалар бугун, буларни доим гаплашганмиз. Яъни “Имкони бўла туриб, нега инсонлар шу Ленин ҳақида ёзишга мажбур? Биров, КГБ ҳеч қачон келиб туриб: “Ленин ҳақида ёз! Бўлмаса ўласан!” демаган. Инсонлар унга яхши кўриниш учун доим, яъни қичийдиган жойини бир йил олдин қашиб қўйиш фалсафаси соҳиби инсонлар дарров буни ёзиб чиқарган доим. Масалан, мен ёзганим йўқ ва ҳеч нарса бўлгани йўқ, мени ўлдиришмади ҳам. Доим менга бундай ғилай қараган КГБ си ҳам, бошқаси ҳам. Аммо мени мажбур қилгани йўқ, “Нега ёзмадинг?!” – деб.

Табиий, улар имо-ишора билан доим гапирган менга, яхшироқ, буни бошқачароқ қилинг, деб. Аммо бу нарсани айтган сари мен янаям ўжарлигим кучайган. Ҳатто энг яхши шоирларимиз ҳам баъзи пайтларда ўша баъзи шеърларида беихтиёр Ленин деб юборган. Мен ўзимни омадли ҳисоблайман. Мана шу касалликдан мени асради ва ҳаётимда ҳеч бир замон на коммунизм калимасини қўлладим, на Ленин, на бошқа совет мафкурасининг ўша ёрлиқларини ҳеч қачон шеъримга киритмадим. Мақолаларда қўлладим фақат танқид учун. Ленин исмини ҳам, бошқасини ҳам уларни танқид учун қўлладим, лекин шеъримда ҳазил шеърларимда ҳам йўқ бу нарса.

Н.М: Мени қизиқтираётган нарса масалан ўзбек адабиётидан ўзингизга бир устоз деб билганингиз борми ёки бир устоз деб биласизми кимнидир? Яъни шоир бўлмаслиги мумкин, бир фикрий томондан бошқа томондан, қайси томондан бўлсаям, шу ўзбек адабиётидан?

М.С: Бир шахсни айта олмайман, аммо зеҳният ўлароқ жадидлар менга яқин руҳан. Бир шахс сифатида Абдулҳамид Чўлпон, Абдурауф Фитрат ҳам Мунаввар қори. Аммо устоз ўлароқ мен уларнинг асарларидан кўра зеҳниятини менга таъсир қилган, деб ҳисоблайман.
Уларнинг дунёқарашини таянч ёнимда ҳалигидақа мени қўллаб турган уларнинг зеҳнияти, ижодлари эмас. Мен ижодларига танқидий қарашим мумкин профессионал ўлароқ. Улар ўзининг профессионал ўлароқ … Лекин, масалан, айнан Чўлпонга тақлид қиламан ёки унга тақлид ёки таъсир менда бўлмаган, тўғриси. Чўлпонни шеърларини жуда севганман, аммо менга таъсир қилган факторлар ўтган асрнинг ўзбек адабиётида йўқ. Ташқаридан ҳам ўша: менга ёққан шахслар йўқ. Масалан, прозаик сифатида ёки носир сифатида Кафкани яхши кўраман, аммо Кафка менга устоз эмас, устозлик қилмаган ҳеч қачон, лекин таъсирланаман.
Уларнинг баъзи жойлари мени ўзимга ичимда ўхшагани учун уларни оламан, яъни ўзимда бор бўлган нарсалар уларда ҳам кўрсам, мен улар билан ўзимни яқин ҳис қилдим ва уларни устоз ҳис қилдим. Улардан лекин олганим йўқ, ўзи аслида фақат мен эмас, ҳаммада ҳам шундай бўлади, ўзида бор нарсаларни улар уйғотади холос. Улар – индикатор, улар туртки, яъни улар – импульс, яъни сиздаги бор нарсани улар уйғотади, холос. Сизда йўқ нарсани уйғота олмайди.
Н.М: Мана зиёлилар, жадидлар ҳақида гапирдик. Бу – муҳим масала, бизнинг тарихимиз учун ҳам, адабиётимиз учун ҳам. Жуда катта ва энг муҳим босқичлардан бири мана шу орадан 40 йиллар ўтиб, ўзбек адабиётида мана сиз тенгқур бўлган 50-йиллар авлоди деймиз, бир авлод шаклланди. Бу авлод юзага келди, шахсини бўлмаса ҳам, ғоявий томондан уларга яқин бўлган қатлам пайдо бўлди. Бу биз учун, адабиётимиз учун ҳам жуда катта бир кўтарилиш бўлди, юксалиш бўлди, деб ўйлайман ва бу қатламни фикрлари ҳеч қанча вақт ўтмасдан мева бера бошлади. Мана, 80-йилларга келганидан кейин ижтимоий ҳаёт қайнади. Айниқса, қайта қуриш ва ошкоралик сиёсатини эълон қилганидан кейин бирданига шу қатлам марказга чиқиб қолди. Шу маънода, демак, ўша жадидларни руҳи, уларнинг ғояси, уларнинг дарди шу кейинги 50-йилларда туғилганларни қалбида яна бошқатдан куртак отди, деб ўйлайман. Ва сизлар мана энди шу кейинги даврни, шу қайта қуриш даврини бир сиёсий жиҳатдан ҳам, ижтимоий жиҳатдан ҳам бир пешвосига айландиларинг. Бу авлодни ҳам имтиҳон синаб берди, деб ўйлайман. У машҳур ўша хат, ҳали қайта қуришдан олдин бўлди у, 84-йилда қайта қуришни балки эртароқ бошлаб берди.
М.С: Йўқ, қайта қуриш ҳақида гап ҳам йўқ эди.
Н.М: Гап ҳам йўқ эди*да, шуни эртароқ бошлаган катта бир акт воқеа бўлди ўша. Бу бурилиш нуқтаси, деб ўйлайман мен. Бизни зеҳниятларимиздаги янги бир томонга бурилиш нуқтаси.
М.С: Яъни миллий ҳаракат 84-йилда бошланган.
Н.М: Ўша хат нега туғилди, у даврга озгина баҳо берсангиз, хат ташаббускорлари ким эди ва бундай кейинги оқибатлари ҳақида қисқача гапириб берсангиз.
М.С: 84-йилга келиб, умуман бутун Совет иттифоқида қандайдир бир ҳуррият ҳавоси эса бошлади, зимдан аммо қатъий бир кўринадиган шаклда эса бошлади. Бу биринчи навбатда адабиётда, бошқа қўшиқларда умум маданий тадбирларда кўрина бошлади.
80-йил бошидан бошлаб ва эсингизда бўлса, ўша пайтда Рейган президент эди. Рейган қайта қуриш фақат Совет Иттифоқида эмас, Америкада ҳам қайта қуриш бор эди. Шарқий Оврўпа ўлкаларида ҳам қайта қуриш руҳи бошланган эди. Горбачёв бутун бир жараённинг бир натижаси ўлароқ ўртага чиқди аслида. Яъни ўша руҳнинг бир фарзанди ўлароқ Горбачёв ўртага чиқди. Ва биз ҳам улар билан боғлиқ бўлмаган ҳолда ёки уларнинг тўғридан-тўғри онгли равишда эмас мана шу жараённинг бир кўриниши сифати бизнинг ҳаракат ҳам ўртага чиқди.
80-йилларнинг бошидан бошлаб, биз Рауф Парфи акамиз, устозимиз, дўстимиз ўзининг хотираларида айтади, 81-йилда биз Солиҳ билан Болтиқбўйига борганда яшириниб китоб ўқирдик, деб баъзи аудиоларида айтиб кетган эшитдим мен.
Ҳақиқатдан ҳам 81-йилдан бошла,б биз Болтиқбўйига жуда актив қатнай бошлаганмиз ва мен кўпроқ борганман. Парфи биз билан икки марта борган, аммо мен йилда икки марта мутлақо борар эдим. У ерда бизнинг дўстимиз Улдис Берзиньш деган бугунги Латвия халқ шоири, катта олим полиглот 12 та тил билади, ўзбек тилини ҳам жуда яхши билади, турколог. “Дада Қўрқут”нинг таржимони, жуда машҳур бир инсон, классик яъни. Биз унинг уйида қолардик, биз жуда яқин дўст эдик, у менинг шеърларимни ҳам, Рауф Парфининг шеърларини ҳам Латиш тилига таржима қилган.
Қуръони Каримни ҳам арабчадан таржима қилган Болтиқбўйидаги ягона инсон. 80-йилларнинг бошларида Солженицинни мен Москвада ўқиганман, аммо яширинча қўлёзмасини, китобларини кейин биз Берзиньш Улдиснинг уйида ўқирдик.
Парфи ҳам у ерда танишди Авторханов билан, Солженицын билан. Парфи у ерга яшириниб, бориб қалтираб-қалтираб, ўқир эди бечора у ерда ётиб. Ҳалиги Латвия шароби бўлар эди, уни ўртага қўйиб. Дарвиш йилларимиз эди у. Оллоҳ Раҳмат айласин. Яъни бизнинг ўша сиёсий ҳаракатлар ўша 80-йилнинг бошларида аслида бошланган.
Парфи ҳам доим бизга бунда ўртоқ эди, аммо Парфи бизга нисбатан кўпроқ шоир сифатида давом этди. Лекин ҳеч қачон бизнинг ғоямиздан ташқарида қолмади. Парфи бизнинг партияда ишламаган бўлса ҳам, охиригача ўзининг “Эрк”чилигини айтди, “Эрк”чиман деди, ҳеч қачон яширгани ҳам йўқ ва қўрққани ҳам йўқ.
У ўша синов даврини ўтган шоирлардан биттаси эди, мутафаккирлардан биттаси эди. Оллоҳ раҳмат қилсин! Мард эди, яъни олийжаноб эди, лекин кўплар уни ўша ичкиликни севгани учун танқид қилади, бунга ўзи жавоб беради.
Лекин мен уни фазилатларини айтишга мукаллафман ва яхши тарафини айтай, ёмон тарафини Аллоҳ ўзи кечирсин. Яъни бизнинг миллий ҳаракатимиз, айтмоқчиман-ки, 80-йилларнинг бошларида шу бошланди. Унга тайёргарлик, зеҳниятимиздаги ўша ўзгаришлар ва 84-йилда бу амалий бир форматга ўтди. Ва 84-йилда ўша пайтда Ўзбекистон компартиясининг идеология котиби бўлган Раъно опа Абдуллаева, Москванинг буйруғи билан ва ўша миллий кайфиятни КГБси тез илғаб олди ва буни олдиндан ҳали ривожланмасдан туриб бостириш учун тезда улар идеология котибини ишга солиб Абдуллаевага буйруқ берди. Ва КГБнинг мушкетёри Лазиз Қаюмов деган олим бор эди, «Ғоявийликнинг бош мезони» деган «Совет Ўзбекистони» газетасида мақола босди. 84-йил эсимда бор. Яъни ўша мақолада бизга ўхшаган ўша ватан хоинларини у мақолада исм бермасдан урди бизни.

Яъни туғилиб, уйғониб келаётган фикрни олдиндан бўғиш учун қаттиқ ҳаракатга киришдилар ва бизга қарши фақат адабиётда эмас таржима қилган китобларда ҳам Худо, фаришта, пайғамбар ва бошқа калималарни таҳрир қилиб ташлади. Хатто Шекспир таржималаридан ҳам Худо, фаришта, деган сўзларни олиб ташлашгача ҳам борди. Буни Москвани буйруғи билан Абдуллаева қилди. Бу босқига қарши норозилик кайфиятида бўлган инсонлар тўпланиб, мана шу хатни ёзишга қарор қилдик. Бу хатни мен қаламга олдим, русча ёздим.

У пайтда Черненко КПССнинг Бош секретари эди. Андров ўлганидан кейин Черненко бўлди. Черненко шу қадар обрўсиз инсон бўлган-ки, ўшани учун биз унинг номига ёзганимиз йўқ шикоятни, «Политбюрога мактуб» деб ёздик ва мактубда шундай нарсалар бор эди: «Бизнинг миллий қадрятларимизга ҳужум бошланди ва шу қадар абсурд ҳолатга келди-ки, хатто Шекспирдан таржималардан ва хатто рус ёзувчиларидан ҳам қилинган таржимадан ўша сўзлар олиб ташлана бошланди. Айни замонда хотинларнинг бошидаги рўмолини ечиб ола бошладилар, масжиднинг устидаги ярим ойни олиб ўрнига ўроқ болға қўйишгача борди» – деган гаплар бор эди.

Яъни «бу нарсани тўхтатишни биз талаб қиламиз, бу миллий қадрятларга ҳужумни биз миллат сифатида қабул қилмаймиз» – деган радикал бир хат эди у. Бу хат 84-йил декабр ойи бошида қўл қўйиш учун ёзувчиларга эшикма-эшик юриб, бизнинг укалар, дўстлар ҳаммаси хизмат қилишди. Раҳмат уларга! Ҳамма иложи борича қўл қўйишга ҳаракат қилди, 57 ёки 58 киши қўл қўйди ўша пайтда эсимда бўлса. Бу хатни 85-йилга бориб, январ ойида юбордик, икки ой давом этди қўл қўйиш. Энг қизиғи шу-ки, ўша Совет пайтида 57 та одам қўрқмасдан бу нарсага қўл қўйди.

Яъни халқда бир жасорат руҳи пайдо бўлган эди. Миллий бир руҳ уйғонган эди ва улардан 3 таси кейин қайтиб олди, 1 таси аёл киши Қорақалпоғистондан ёзувчи, 2 таси Ҳайриддин Султонов ва Эркин Аъзамов. Май ойида хатга жавоб, Горбачёвнинг админстрациясидан келди. Горбачёв у пайтда янги сайланганди.

Хатга жавоб ҳам Абдуллаеванинг ўзига келган. Кейин бизни Абдуллаева, русча айтганда, гилам майдонга чақириб, юзга яқин одамни чақириб, бизга қарши бошқа бир гуруҳни тайёрлади. Бу гуруҳни ичида Шайҳов ҳалигидақа ўртада турган ёзувчилар бор-ку , уни ичида Тоҳир Малик ҳам бор эди. Яъни ўртада мўтадил ёзувчиларни чақириб, бизга қарши қўймоқчи бўлди.
Лекин уларнинг кўпчилиги у ерга бориб, масалани эшитганидан кейин, биз тарафга ўтиб кетди. Яъни руҳни қаранг: сизни идеология секретари чақираяпти ва у ерда: “Мана буларни қораланг, булар ватан хоинлари!”- деяпти. Улар: “Йўқ, ундай эмас, биз ҳам бунга қўшиламиз!” – деб, улар ҳам биз тарафга ўтиб кетди. Бу жуда катта шов-шув бўлди, эсингизда бўлса. Ёшларнинг обрўси халқ ичида биринчи марта маълум бир савияга кўтарилди. Бўлмаса, бизни ёш бола, деб юришарди доим, биз билан ҳисоблашишмас эди. Биринчи бизнинг сиёсий чиқишимиз мана шу “Политбюрога мактуб” бўлди ва кейинги бутун қурилган ҳаракатларнинг тамалида ўша мактуб ётади.

Н.М: Ўша мактуб, ҳали шеърингизда айтганингиздек, ёт иқлимга қарши ёзилган мактуб. Ёт иқлимга қарши ва улар белгилаган кун тартибига қарши ёзилган хатга ўхшайди ва у “Политбюрога мактуб” деб машхур бўлиб кетди. Ва машхурлигининг битта нимаси, масалан, ўша хатга имзо чекканлар, мен «Ёшлик журнали»да адабий танқид бўлимида ишлар эдим, қора рўйхатга кириб, бу исмлар чиқмаслиги керак, мабодо, мақолаларда, шеърларда чиқмаслиги керак, деб рўйхатларга кирган эди. Энди эсимизда бор, шу жуда нима бўлган. Ўша хат сизларни ва сизларнинг орқангиздан келаётган ижодкорларни янги бир босқичга олди. Бу янги босқичда, яъни ким қандай кутиб олган бўлса, ўша бир хизмат қилди дейман. Яъни янги босқич нима эди? Бу қайта қуриш ва ошкоралик сиёсати муносабати билан бутун СССР ҳудудида бошланган бир уйғонишни ва ўша уйғонишдаги ҳаракатларни бошланиш нуқтаси бўлиши билан жуда қимматли ва қадрлидир.

М.С: Шундай!

(Давоми бор)