2 май – жадид Исмоил Гаспирали Бухорода Саид Абдулаҳадхон билан учрашди

1893 йил май ойида Туркистон ойдинларига йўл кўрсатган “Таржимон” газетаси ташкилотчиси Исмоилбек Гаспирали (Исмоил Гаспринский) Бухоро амири таклифига кўра Бухорога келади.

Гаспирали Бухорода қушбеги, девонбеги ва қозикалон билан учрашади. Бир неча маҳаллий мактабларга боради.

Унинг бу саёҳатдан кўзлаган мақсади маҳаллий мактабларни ислоҳ қилиш ва “усули жадид”ни ёйиш эди.

Лекин Исмоил Гаспиралининг амир билан учрашувидан кўзлаган мақсади амалга ошмади.

Бухоро ва Туркистоннинг бошқа шаҳарларида “усули жадид” мактабларини очиш ва ёйиш учун Гаспирали иқтидордан кўмак топа олмади.

Шундай бўлса-да, ҳар қандай тўсиқларга қарамай, Гаспирали ўлкада “усули жадид” мактаби уруғини экишга имкон топа олди.

У Самарқандга келган вақтида татар миллионери Абдулғани бой Ҳусаинов зиёфатига таклиф қилинади.

Ушбу зиёфат самараси ўлароқ, Исмоил Гаспирали “усули жадид” мактабини очишга муваффақ бўлди.

Аммо бу мактаб рус колонизатор маъмурлари тарафидан ëпиб қўйилди.

Ойдинлик сари

Гаспирали Қримда «усули жадид» мактабларини йўлга қўйиб олганидан сўнг мусулмонлар яшайдиган бошқа минтақаларда ҳам ушбу йўналишни жорий қилишга киришади.

Чунки у Туркистон миллатини қолоқликдан чиқишига асосий туртки маориф, ўқитиш усулини янгилашда, деб билди.

Гаспирали 1891 йил кузида Россия Ички ишлар вазирлиги қошидаги комиссияга мактуб йўллаб, Туркистонда янги мактаблар очиш таклифини илгари суради.

Айни таклиф Туркистон генерал-губернатори барон А.Б.Вревскийга ҳам етказилади.

Генерал-губернатор мактубни ўрганиб, таклиф бериш учун И.И.Ильминский шогирдилари – Тошкент ўқитувчилар семинарияси директори Н.П.Остроумов ва ўлка бўйича мутахассис ҳисобланган В.П.Наливкинга топширади.

Н.П.Остроумов ўзининг маҳаллий миллатларга нисбатан бўлган шовинистик қарашлари билан танилган эди.

Шу боис, у В.П.Наливкин билан бирга И.Гаспиралини ўлка учун хатарли одам сифатида таснифлашади.

Уларнинг билдирган фикрларга таянган ҳолда генерал-губернатор И.Гаспирали мактубидаги таклифларга рад жавобини беради. Шундан кейин Гаспирали ўз ғояларини ўлкада амалга ошириш ишларига маҳаллий шахслар эътиборини қаратади.

Бухоро амири Абдулаҳад ёрдамида ўз ишларини олға силжитишни ўйлайди.

1891 йил бошларида “Таржимон” газетасида Бухоро ва унинг амирига бағишланган туркум мақолалар босилади.

Амир 1893 йил бошларида Россияга саёҳат қилади. Бухорога қайтишда Қримга келади ва И.Гаспирали амир билан биринчи маротаба кўришиш имконига эга бўлади.

Ушбу учрашувда амир И.Гаспиралини Бухорога таклиф қилади.

Гаспирали ҳаёти ва фаолияти

Қримлик сиёсий арбоб ва Марказий Осиёда жадидлар ҳаракати етакчиларидан бири Гаспирали 1851 йили 8 март куни Қримнинг Гаспра қишлоғида Мустафо Али ўғли ва Фотима Султон Темир ғози қизи оиласида дунёга келди. Гаспирали (Гаспринский) тахаллуси ҳам шундандир.

Қисман эски мактаб ва Симферополб гимназиясида, кейинчалик Москва гимназиясида таҳсил олгач, у 1871 йили Францияга кетади, маълум муддат Туркияда яшайди.

Қримга қайтгач, у Боғчасарой шаҳри думаси депутатлигига сайланади.

Исмоил Гаспирали ғоялари у ташкил этган «Таржимон» газетаси орқали аввал Қримда ва Уралда, кейинчалик Хива хонлиги, Бухоро амирлиги ҳудудларида кенг тарқалди.

Тез орада туркий тилдаги бу газета Форс, Хитой, Туркия, Озарбайжон, Миср, Болгария, Франция, Швейцарияда тарқала бошлади.

«Таржимон» газетасидан ташқари, Гаспирали қизи Шафиқа муҳаррирлигида газетанинг аёллар учун мўлжалланган иловаси «Олами Нисван», «Хотин», шунингдек, Туркистон халқларининг илк ҳажвий сатирик нашри «Ҳа ҳа ҳа»ни чиқаради.

Eltuz.com