ART-DURBIN
28 июл 2016

«Босмачилар устидан суд»

Қаршимизда Совет Марказий Осиёсида исёнчилик ҳаракатига қарши курашиш даврида олинган энг муваффақиятли фотоҳужжатлардан бири деса бўладиган фотосурат турибди. Биз совет даврида ўрганиб қолганимиз учун одатда бу ҳаракатни босмачилик деб атаймиз.

«Босмачилар устидан суд» номли бу сурат 1932 йилда Самарқандда туширилган.

rasm1638
Сурат муаллифи швейцариялик фотограф Элла Майяр. (1903-1997)

Бу сурат муаллифи швейцариялик сайёҳ ва шарқ мамлакатларининг таниқли экстремал тадқиқотчиларидан бири Элла Майярдир (Ella Maillart – 1903-1997). 1932 йилда буржуа дунёсининг энг марказидан келган ёш ва гўзал аёл ёлғиз ўзи Қизилқум саҳросини кесиб ўтиб, Қирғизистон ва Ўзбекистонни кезиб, Хитой чегарасигача етиб борди ва ортига қайтди.

Эътиборли жиҳати шуки, Элла Майярда совет ҳукуматининг рухсат ҳужжатлари йўқ эди. У блокпостлар ва патрулларни усталик билан четлаб ўтиб, эсон-омон ўз ватанига қайтиб келди. Уйига қайтгач, у ўзининг совет Ўрта Осиёси бўйлаб саёҳати ҳақида «Туркистон оҳанги» китобини ёзди.

«Босмачилар устидан суд»

Фотосуратда ҳибсга олинган «босмачилар» ҳам, уларнинг рақиблари – қизил комиссарлар ҳам йўқ. Бўлиб ўтаётган жараён кулфати ундаги деталлар орқали ҳис этилади. Вайрона бинонинг қадим безаклари қолдиқлари сақланиб қолган деворлари олдида устига алвон мато ёпилган стол қўйилган. Пастқамгина тахтасупага шарқона гилам тўшалган. Ильичнинг йирик бюсти халойиққа ёқтирмайгина боқиб турибди. Сурат марказида – бутунлай қоп-қора кийинган «революция инквизитори»нинг сиймоси.

Бу машъум типаж аслида Эль Греко ёки Гойянинг картиналарига мос тушади.

Судья фотограф томонга ҳорғин боқиб турибди. Сурат тақиқлар замонида туширилган ва цензурадан ўтганига қарамай, унда қўрқув ва сукунатнинг димиқ муҳити сезилади.

Иши одамларни ўлимга йўллаш бўлган «инквизитор»дан тошбағирлик ва инсон ҳаётига нисбатан лоқайдлик ҳисси таралади. 1932 йилда сталинизм даври ҳукмронлиги оёққа қалқаётганди. Бутун советлар мамлакати каби Ўрта Осиё ҳам узоқ йиллик йўқчилик ва азоб-уқубатлар ботқоғига ботаётганди.

Акмал Ризаев
ўзбекистонлик муаллиф таҳаллуси
Eltuz.com

Тағин ўқинг
19 апрел 2023
Ҳаммаси 2022 йил январида Cамарқанднинг Пастдарғомида 33 ёшли кам таъминланган эркак 31 ёшли аёл уйига дори олиб борган кундан ...
14 феврал 2020
Рассом Кирпи
8 сентябр 2016
8 сентябр кунги Сенат мажлисида Ўзбекистон республикаси Бош вазири Шавкат Мирзиёев вақтинча президент вазифасини бажарувчи этиб тайинланди. Россиянинг Интерфакс ...
16 январ 2020
Ўзбекистон адлия вазири Русланбек Давлетов шу йилнинг 10 январь куни “Эрк” демократик партияси бош котиби Отаназар Орипов бошчилигидаги партиянинг ...
Блоглар
17 март 2024
Рассом Туз бир мавзу муҳокамасини бошласа ағдар тўнтарини чиқариб барча қирраларини ўрганади. Танганинг ағиниям¸ бағиниям¸ ...
14 феврал 2024
«Ёшлар» телеканалида содир бўлаётган коррупция олдида «Спорт» телеканали директори Зоҳид Каримов қўй оғзидан чўп ололмайдиган ...
13 феврал 2024
Тармоқнинг ўзбек сегменти ўзбек давлат рамзларига нафратни парваришламоқда. Ижтимоий тармоқларда маҳалла раиси ва фаолларнинг давлат ...