Balasog‘uniy yubileyi O‘zbekistonda nega unutildi?

2019 yil Yusuf Xos Hojibning 1000 yilligi, «Qutadg‘u bilig»ning 950 yilligi Qozog‘iston va Turkiya tashabbusi bilan YuNYeSKO tomonidan dunyoda keng nishonlandi.

O‘zbekistonda esa jim-jitlik. Yozuvchilar uyushmasi shu sana munosabati bilan tadbirlar ishlab chiqib, hukumatga taqdim etgan. Lekin hozirgacha o‘zbek hukumatining bunga oid qarori chiqmadi.

«Qutadg‘u bilig» kitobi ham so‘nggi bor Qozog‘istonda 2016 yilning 21 yanvarida Tarix va madaniyat yili munosabati bilan chop etildi.

Bundan avval «Qutadg‘u bilig»ning 900 yilligi munosabati bilan 1972 yilda Qayum Karimov nashrga tayyorlagan asl matn va nasriy tabdil O‘zSSR Fanlar akademiyasining «Fan» nashriyoti tomonidan atigi 3 ming nusxada nashr etilgan edi.

Shundan keyin bu asarga O‘zbekiston mutasaddilari deyarli e'tibor berishmadi.

Garchi Toshkentda sovet davrlaridayoq o‘zbek adabiyoti darsliklariga kiritilgan Yusuf Xos Hojib nomiga qo‘yilgan mashhur ko‘cha bor. Qirg‘izistonda esa ming yil burun turkiyda asarlar yaratgan buyuk adib suvrati ming so‘mlik pul birliklarida aks etdi.

Turkiyalik tatar olimi professor Rashid Aratlining «Qutadg‘u bilig»ning tarixiy uchta nusxasini qiyoslab tayyorlagan, 6645 baytdan iborat asl matni hozircha dunyoda asosiy manba bo‘lib turibdi. Ozarbayjonda esa bu matn to‘la ozarbayjon tiliga she'riy tarjima qilib nashr etilgan.

O‘zbek internet nashrlarida, xususan, Xurshid Davronning internet kutubxonasida «Qutadg‘u bilig»ning Emin Usmon o‘zbekchaga o‘girgan shakli bor.

1070 yili Koshg‘arda olamdan o‘tgan va ko‘pchilik Yusuf Balasog‘uniy deya biladigan Yusuf Xos Hojib 1015 yili Balasog‘un (hozirgi To‘qmoq) shahrida tug‘ildi. Uning ijodi gullagan payt Qoraxoniylar davlatida kechdi.

U yaratgan «Qutadg‘u bilig» asari turkiy dunyodagi eng muhim adabiyot sifatida qadrlanadi. Falsafiy va siyosiy traktat tarzidagi bu asarda Kuntug‘di adolat, Oyto‘ldi baxt ramzi o‘laroq keladi.

Muallifning bizgacha yetib kelgan yagona asari hijriy 462 (1069-70)da yozib tugallangan «Qutadg‘u bilig» («Saodatga boshlovchi bilim») bo‘lib, muallif uni 18 oyda yozgan. Asardagi to‘rt ramziy qahramon – Kuntug‘di (adolat), Oyto‘ldi (davlat), O‘gdulmish (aql) va O‘zg‘urmish (qanoat) timsollari orqali Yusuf Xos Hojib o‘zining ijtimoiy-siyosiy, adabiy-falsafiy qarashlarini ifoda qilgan.

Asar bizgacha uch nusxada yetib kelgan bo‘lib, birinchisi saqlanish o‘rniga ko‘ra «Vena nusxasi» degan nom bilan yuritilsa ham aslida Hirotda 1439 yilning 17 iyunida kotib Hasan Qora Soyil Shams tomonidan uyg‘ur yozuvida ko‘chirilib tugatilgan. Ikkinchi nusxa ko‘chirilish o‘rni, topilishi va saqlanishiga ko‘ra «Qohira nusxasi» (Qohiradagi Hidu kutubxonasida saqlanayotgani 1896 yilda ma'lum bo‘lgan) deb nomlanadi. Uchinchi nusxa «Namangan nusxasi» nomi bilan ilmga kirgan bo‘lib, 1923 yili Fitrat tomonidan qo‘lga kiritilib, Toshkentga keltirilgan. A.Kononovning aniqlashicha, ushbu qo‘lyozma mavjud nusxalar ichida eng mukammalidir. U 6329 baytdan iborat, masnaviy (aruzning «mutaqoribi musammani mahzuf») vaznida yozilgan.

Asardagi ilmning xosiyati, bilim baxt kaliti ekani va til odobi xususidagi qismlardan parchalar keltiriladi.

Eltuz.com