Германияда Ўзбекистонга таъсир қилиши мумкин бўлган инсон ҳуқуқларига оид қонун қабул қилинди

Йил бошида Германияда компаниялар фаолияти ва уларнинг инсон ҳуқуқлари ҳамда атроф-муҳит учун оқибатлари билан боғлиқ янги қонун кучга кирди. Бу қонун немис компанияларининг Ўзбекистондаги фаолиятига ва немис компаниялари билан иш олиб бораётган ўзбек компанияларига ҳам таъсир кўрсатади. Ушбу видеода мен қонун ва унинг оқибатларини қисқача баён қиламан.

Мен ҳақимда қисқача: Менинг исмим Холгер Хембах. Мен Германияда ҳуқуқшуносман ва компанияларга бизнес ва инсон ҳуқуқлари масалалари бўйича маслаҳат бераман.

2023 йилнинг 1 январида Германияда «Таъминот занжири мажбуриятлари тўғрисида»ги қонун кучга кирди. У муайян компанияларга инсон ҳуқуқлари ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш мажбуриятларини юклайди. Асосий эътибор инсон ҳуқуқларига қаратилган.

Қонун 2 босқичда киритилади. У 2023 йил 1 январдан Германияда рўйхатдан ўтган, Германияда 3000 дан ортиқ ходими бўлган компанияларга нисбатан қўлланилади. Бу Германияда филиали бўлган ва 3000 нафардан ортиқ кишини иш билан таъминлайдиган хорижий компанияларга ҳам тегишли.

2024 йил 1 январдан қонунда назарда тутилган компаниялар гуруҳи кенгайтирилади. Германияда 1000 кишини иш билан таъминлайдиган компаниялар аллақачон қамраб олинади. Аммо шуни таъкидлаш керакки, қонун Германиядан ташқаридаги компанияларга, шу жумладан қонунда кўрсатилганидан камроқ ишчилар ишлайдиган компанияларга ҳам таъсир қилади.

Бунинг сабаби, «Таъминот занжири мажбуриятлари тўғрисида»ги қонун компаниялардан ўзларининг бизнес фаолиятида ва бевосита етказиб берувчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун чоралар кўришни талаб қилади. Бу шуни англатадики, компаниялар нафақат инсон ҳуқуқлари бўйича маълум стандартларга риоя қилишларини таъминлашлари керак. Улар, шунингдек, ўзларининг тўғридан-тўғри етказиб берувчилари ҳам худди шундай қилишларини таъминлашлари керак бўлади. Бу етказиб берувчилар қайси мамлакатда жойлашганидан қатъий назар амал қилади, яъни Ўзбекистондан етказиб берувчиларга ҳам тегишли.

Шунинг учун, қонун билан қамраб олинган немис компанияларига тўғридан-тўғри етказиб берувчилар, немис компанияси сиздан маълум чоралар ва кафолатларни талаб қилишига ўзингизини тайёрлашингиз керак.

Аммо қонуннинг бошқа жиҳатлари ҳам бор: Немис компаниялари нафақат ўз компанияларида ва тўғридан-тўғри етказиб берувчиларда инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш чораларини кўради. Шунингдек, улар ўзларининг тўғридан-тўғри етказиб берувчиларини ушбу мажбуриятларни уларга маҳсулот етказиб берувчилардан талаб қилишга мажбур қилади. Мисол: Немис компаниясида 3000 нафардан ортиқ ходим ишлайди. Шунинг учун у «Таъминот занжири мажбуриятлари тўғрисида»ги қонун бўйича мажбуриятларни бажариши керак. Унинг етказиб берувчи ҳамкор компанияси Туркияда жойлашган. Авваламбор немис компанияси ўз фаолиятида инсон ҳуқуқлари бузилиши хавфи бор-йўқлигини текширади. Бундан ташқари, у Туркиядаги етказиб берувчи компанияга бориб, шундай дейди: «Илтимос, компаниянгизда инсон ҳуқуқлари бузилишининг қандай хавфи борлигини айтинг». Шартномада бизни инсон ҳуқуқлари бузилишига йўл қўймаслик учун чоралар кўришингизга ишонтиринг. Шунингдек, сиз етказиб берувчиларингиздан ушбу чораларни талаб қилишингиз керак. Ва кейин, масалан, турк ширкати Ўзбекистондаги етказиб берувчисига бориб: “Бизни пахта етиштиришда инсон ҳуқуқлари бузилиши йўқлигига ишонтиришингиз керак”, дейди. Ва биз буни таъминлаш учун муайян чоралар кўришингизни хоҳлаймиз. Кейин эса Ўзбекистондаги компания шу талабларга дуч келади.

Бу шуни англатадики, Германия қонунчилиги немис компанияси билан боғлиқ таъминот занжирининг исталган жойида жойлашган барча компаниялар учун қонун қўлланиладиган таъсирга эга.

Аввалроқ қонун компанияларни инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш чораларини кўришга мажбур қилишини айтган эдим. Бу ўринда савол туғилади: бу ерда қандай инсон ҳуқуқлари ҳақида гапираяпмиз? Инсон ҳуқуқлари жуда кенг тушунчадир. Қонун бу муаммони қонун билан ҳимояланадиган инсон ҳуқуқларини санаб ўтиш орқали ҳал қилади. Бу инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича халқаро инсон ҳуқуқлари келишувларидан олинган. Демак, биз қандайдир тушунарсиз нарсалар ҳақида эмас, балки умуминсоний эътироф этилган инсон ҳуқуқлари ҳақида гапирамиз.

Бу ерда уларнинг ҳаммасини санаб ўта олмайман, лекин энг муҳимлари: болалар меҳнатини таъқиқлаш, қуллик ва мажбурий меҳнатни таъқиқлаш, касаба уюшмаси тузиш, касаба уюшмаларига аъзо бўлиш ва касаба уюшмалари фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқи, дискриминацияни таъқиқлаш, ноқонуний кўчиришни таъқиқлаш ва адолатли иш ҳақи олиш ҳуқуқи.

Бунга эришиш учун компаниялар эндиликда нима қилишлари керак? Компаниялар олдида муҳим бир масъулият мавжуд: улар хавф таҳлилини ўтказишлари керак. Яъни, улар дунёнинг қаерида ишлашлари, етказиб берувчилари қайси мамлакатларда жойлашганлиги, улар қандай маҳсулотлар ишлаб чиқаришлари ва қандай маҳсулотлар билан таъминланганлиги ҳақида тасаввурга эга бўлишлари керак. Ва шунга асосланиб, уларнинг фаолияти инсон ҳуқуқларига қандай хавф туғдиришини баҳолашингиз керак. Ва, бир томондан, бу иштирок этадиган маҳсулотлар билан боғлиқ. Баъзи маҳсулотлар билан инсон ҳуқуқларини бузиш хавфи юқори. Масалан, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларида технология соҳасига қараганда мажбурий ёки болалар меҳнати кўпроқ учрайди.

Ва яна бир омил – бу минтақа. Инсон ҳуқуқлари бузилишининг айрим шакллари баъзи ҳудудларда бошқаларга қараганда тез-тез учрайди. Албатта, бу ҳақда ҳеч қандай иллюзияга берилмаслик керак: инсон ҳуқуқларининг бузилиши ҳамма жойда содир бўлади ва, албатта, бир мамлакат бошқасидан яхшироқ деб айтиш мумкин эмас. Гап бунда эмас, аслида. Бу мамлакатлар ёки минтақаларнинг ахлоқий баҳоси ҳақида эмас. Гап шундаки, статистик маълумотларга кўра, маълум бир мамлакатларда бу кўпроқ содир бўлади. Ва ушбу статистик частотага асосланиб, компаниялар ўзларининг хавфларини баҳолашлари мумкин.

Шундай қилиб, компаниялар биринчи навбатда ўз фаолиятининг хатарлари ҳақида умумий маълумот оладилар. Ва кейин улар қайси хавфлар кўпроқ муҳим ёки катта эканлигини кўриб чиқишади. Ва уларнинг атрофида улар шунга қараб яқинлашади. Шу йўсинда улар аниқ маънода хавф қандай кўриниши ҳақида аниқроқ маълумот олишга ҳаракат қилишади.

Ўз-ўзини ошкор қилиш сўровномалари бунинг муҳим қисмидир. Бошқача айтганда, немис компаниялари сўровномаларни юборишади. Ва етказиб берувчилар ушбу сўровномалар бўйича маълум хавфлар улар билан қандай боғлиқлиги ва ушбу хавфларга қарши курашиш учун қандай чоралар кўраётгани ҳақида маълумот беришлари керак. Демак, немис компаниялари билан иш олиб борувчи ёки немис компаниясининг таъминот тармоғида бўлган ўзбек компаниялари тез орада бундай сўровномаларни олишлари мумкин.

Бундан ташқари, компаниялар «Таъминот занжири мажбуриятлари тўғрисида»ги қонунга мувофиқ профилактика чораларини кўришлари керак. Яъни, инсон ҳуқуқлари бузилишининг олдини олиш учун нимадир қилишлари керак. Биринчидан, улар хавфларни таҳлил қиладилар, яъни хавф нимада эканлигини аниқлашади. Кейин улар хавфнинг олдини олиш учун нима қилишлари мумкинлигини кўриб чиқишади. Бу айнан профилактика чораларидир.

Ва профилактика чораларининг муҳим намунаси – бу машғулот-тренинглар. Бошқача қилиб айтганда, қонун немис компанияси ўз етказиб берувчилари учун тренинг ўтишни таъминлаши шартлигини назарда тутади. Масалан, болалар меҳнатини аниқлаш ва унга қарши нима қилиш кераклиги ҳақида тренинг. Масалан, меҳнатни муҳофаза қилиш бўйича ўқитиш; масалан, ҳуқуқий нуқтаи назардан мажбурий меҳнат нима эканлигини ва ўз корхонасида мажбурий меҳнатдан фойдаланишнинг олдини олишни ўрганиш.

Бу Ўзбекистондаги компаниялар учун шундай маънони англатади: Эҳтимол эндиликда немис компанияси ўзбекистонлик бизнес ҳамкорларига “Сизларга тренинглар ўтиб беришни истар эдик” дейиши мумкин.

Қонунда кўзда тутилган яна бир профилактик чора – хулқ-атвор кодекси. Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, немис компаниялари ўз етказиб берувчиларидан инсон ҳуқуқлари ва атроф-муҳит нуқтаи назаридан нимани кутишларини кўрсатадиган ҳужжатлар. Масалан, биз етказиб берувчиларимиздан болалар меҳнатини таъқиқлаш қоидаларига риоя қилишларини ва уларнинг таъминот занжирида ҳам бажарилишини таъминлашини кутамиз, дейилади. Биз етказиб берувчиларимиздан ўз компанияларидаги касаба уюшмалари эркинлигини ҳурмат қилишларини ва бутун таъминот занжирида буни таъминлашларини кутамиз.

Кейин компаниялар ўз етказиб берувчиларидан ушбу стандартларга мувофиқлигини ёзма равишда тасдиқлашларини талаб қилишади. Бу турли шаклларда амалга оширилиши мумкин, масалан, умумий харид шартларида ёки шартномаларда хулқ-атвор тўғрисидаги ушбу кодексга ҳавола бўлиши мумкин. Шакл аслида муҳим эмас. Қандай бўлмасин, компаниялар шартнома асосида ўз етказиб берувчиларини инсон ҳуқуқлари ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш стандартларини кафолатлашга мажбур қилишади. Ва ўз навбатида улар ўзларининг етказиб берувчиларидан ҳам бу шартларни бажарилишини талаб қилишлари керак бўлади.

Яна бир муҳим жиҳат шундаки, «Таъминот занжири мажбуриятлари тўғрисида»ги қонун компаниялардан шикоят қилиш тартибини белгилашни талаб қилади. Бу шуни англатадики, одамлар ўз ҳуқуқлари бузилганидан шикоят қилишлари мумкин бўлган канал бўлиши керак. Агар кимдир немис компаниясининг тижорат фаолияти билан боғлиқ ҳолда инсон ҳуқуқлари бузилган деб ҳисобласа, буни немис компаниясининг эътиборига етказиши керак. Бунинг учун турли хил усуллар мавжуд. Кўпгина немис компаниялари бунинг учун махсус веб-сайтларга эга бўлиб, у ерда сиз аноним тарзда шикоят қилишингиз мумкин. Ишонч телефонлари ёки иккаласи ҳам мавжуд компаниялар ҳам бор.

Шикоят қилиш тартибини ўрнатиш мажбурияти бутун таъминот занжири бўйлаб жорий қилинади. Бу шуни англатадики, барча етказиб берувчиларда шикоят қилиш учун шундай восита бўлиши керак. Ва жабрланувчилар етказиб берувчининг хатти-ҳаракати ҳақида ҳам шикоят қилишлари мумкин. Масалан, агар кимдир Ўзбекистондаги немис компаниясининг таъминот тармоғига кирувчи компанияда ишласа ва улар ўз компанияси меҳнатни муҳофаза қилиш бўйича зарур меъёрларга риоя қилмаётганини аниқласа, улар немис компаниясига шикоят қилиш тартиби орқали шикоят қилишлари мумкин. Кейин немис компанияси чора кўришга мажбур. Яъни, масалан, Ўзбекистондаги компания билан боғланиб, меҳнат муҳофазасини таъминлашни сўрайди.

Булар таъминот занжири тўғрисидаги янги қонуннинг асосий нуқталаридан бири эди. Агар сизда бу борада саволларингиз бўлса ёки маслаҳат олмоқчи бўлсангиз, мен билан боғланишингиз мумкин. Видео остида менинг веб-сайтим ва алоқа маълумотларимни топишингиз мумкин. Сизга катта раҳмат ва кейинги сафар кўришгунча.

Холгер Хембах,

Германиялик ҳуқуқшунос